Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

4. Tabiiy-ilmiy bilimlar. Qadimgi Xitoyda astronomiya, 

matematika, tibbiyot, agronomiya kabi bilimlar, harbiy san’at 

rivojlangan. Qadimgi Xitoy olimlari sun’iy sug‘orish, sug‘o rish  

inshootlarini barpo qilish hamda ekinlarni almashlab ekish 

---

299

bo‘yicha ilk ilmiy asarlarni yaratganlar. Dunyodagi harbiy 

san’at bo‘yicha birinchi ilmiy asar ham Xitoyda yozilgan. 

Ayniqsa, matematika fani yaxshi rivojlangan. Mil.avv. II asr-

da 9 kitobdan iborat «matematika» traktati tuzildi. Bunda oldin-

gi olimlarning bilimlari, proporsiya, progress, bo‘lishlar bayon 

etilgan. Pifagor teoremasi va boshqalar to‘plangan. Matematika 

bilan yonma-yon astronomiya fani ham rivojlandi. Xitoy ast-

ronomi Shi Shen (mil.avv. IV asr) eng qadimgi yulduzlar (800 

yulduz) jadvalini tuzgan. Mil.avv. 104-yilda 1 yil 365,25 kun 

ekanligi hisoblab chiqildi. Shu asosda qabul qilingan kalendar 

milodiy 85-yiligacha foydalanildi. Bu kalendar bo‘yicha yil 12 

oyga bo‘linadi. Qo‘shimcha oy kabisa yiliga qo‘shilib, 3 yilda bir 

marta belgilangan. Quyosh-Oy kalendari qishloq xo‘jalik ishla-

riga moslashtirilgan. Xitoyda dunyoda birinchi bo‘lib yulduzlar 

katalogi tuzilgan (mil.avv. V asr), oy va quyosh tutilishlarining 

muddatlari hisoblab chiqilgan, kometalarni paydo bo‘lishi bel-

gilangan. Astronom Chjan Xen (78–139-yillar) 2500 yulduzni 

tasvirladi. Koinotning cheksizligi nazariyasini ilgari surdi, seys-

mografni ixtiro qildi. Mil.avv. 28-yilda Xitoy astronomlari qu-

yoshda dog‘lar borligini aniqladilar. 

Xitoyning eng qadimgi kitobi «Dao de Szin» – (mil.avv. VI asr 

oxiri) «Ezgulikka yo‘l to‘g‘risidagi kitob» deb ataladi. Kitobning 

muallifi Lao Szi (mil.avv. 579–499-yillar) bo‘lib, u dunyoni fal-

safiy  asoslashga  urinadi.  Xitoyda  falsafiy  fikr  rivojlandi.  Uning  

eng taniqli vakillaridan Dao Szi, Konfutsiy, Mo Szi, Chjuan 

Szilarni ko‘rsatish mumkin. 

Qadimgi Xitoyda tibbiyot sohasida katta yutuqlarga erishil-

di. Mil.avv. III asrda Xitoy tabiblari igna bilan davolashni kashf 

qilganlar. Tabiblar 52 kasallikni davolashni bilganlar. 280 

davolash usulini qo‘llaganlar. Katta hajmli «Xuan-di neyszin» 

nomli tibbiy asarda (mil.avv. I ming yillik o‘rtalari) ko‘pgina ka-

salliklarning davolash usullari va fiziologiya batafsil tasvirlan-

gan. Chjan Chjunszin (150–219-yillar) puls bo‘yicha diagnosti-

ka usulini ishlab chiqdi. Davolashda dorivor o‘tlar va choydan 

foydalanilgan.