Uok 398. 21 (575. 172) Qaraqalpaq xaliq ertekleri

OGIZ,  ESHKI  HAM  QORAZ
B
  uringi  otken  zamanda  qoraz,  eshki,  ogiz  iyelerine 
okpelep,  togayga  shigimp  ketipti.  Togayga  bargan  son, 
bular  lishewi  ayrilmastay  dos  bolipti.  Togaydin  ishinde  mas 
bolip  qidirip  juripti.
Bir  kuni  ilshewi  ketip  baratirsa,  joldin  boyinda  bir 
jolbanstih  olip jatirgamn  koripti.  Olar  kop  oylamp  otirmastan, 
onin  terisin  silip  alip  ogizdin  listine  jawip,  jolin  dawam 
etip  kete  beripti.  Biraz  jiirgennen. keyin  olardin  aldinan  olip 
jatirgan  bori  shigipti.  Ushewi  borinin  de  terisin  sipirip  alip, 
jane  jolin  dawam  ete  beripti.  Jane  biraz  jurgennen  keyin  olar 
bul  sapari  tiilkinin  oliginin  ustinen  shigipti.  Omn  da  terisin
Slllptl.
Soytip  jiirgende  kesli  jaqinlapti.  Dem  aliw  ushin  bular 
togaydan jolsiz  jiirip,  bir  lingirdi  tawipti.  LTngirge  kirip  barsa, 
lish  ай  —  jolbans,  bori  liam  till к i  bularga  qarap  jalanlasip
80

---

otir.  Bular  da  hawliqpastan,  qoriqpastan  olar  menen  salemlesip 
torden  orin  alipti.  Bir  waqitta  eshki  ogizge  qarap:
—  Mina  jolbansti  bugin  keshki  aziq  etsek,  tiilki  menen 
borinin  goshi  erteftgi jemegimizge  jaramas  pa  edi?  —  depti.
Sol  waqitta  esik  bette  otirgan  tiilki  sip  etip  dalaga  shigip 
qarasa,  jolbanstm,  borinin,  tulkinin  terisine  kozi  tusip,  jolbans 
penen  borige:
-fg  Qaship  qutilmasariiz,  bular  nagiz  anshilar  eken,  -fft  dep 
baqirip,  ozi  hayt  qoyip  qasha jonelipti.
Jolbans  penen  bori  bul  sozge  hawligip  ungirden  dalaga 
shigip  qarasa,  aytqanmday,  jolbanstih,  borinin,  tulkinih  terisi 
tiyiwli  jatir  eken.  Bular  da  qoriqqanman  aldi  artina  qaramay 
qasha  jonelipti.  Biraz  jerge  barganda,  bori  ashkoz  emes  pe, 
oylamp  qalipti:  «Pay  qorazdih  goshi  qanday  mazali.  Eshkini 
jesem  bir  awqat  bolar  edi.  Ogizdi  aytsesh»  dep  napsiqawliq 
etip,  izine  qaytipti.
Ongirge  aynalip  kelip  awizdan  qarasa,  «anshilar»  ele 
giirririlesip  otir.  Olar  borinin  kelgenin  sezipti.  Eshki  lingirge 
kirer  awizda  tunpti.  Bori  asten  awizdan  kirgen  waqitta  eki 
shaqmin  arasma  borinin  basm  kirgizip  alip:
—  Al,  ogiz  jora!  Shokkishindi  ura  ber.  Qoraz  jora!  Bizihdi 
suga  ber,  —  dep  baqinpti.
Bum  esitken  ogiz  keyin  sheginip,  borige  taslampti.  Qoraz 
bolsa,  omn  kozin  shoqipti.  Bori  julqmip,  tawlamp,  oldim- 
taldim  degende  bulardin  qolman  qutilipti.  Sol  qutiliwdan 
qaship  basqa  borilerge  bolgan  awhaldi  aytipti.  Olar  borinin 
oshin  almaqshi  bolip,  jolga  shigipti.
Ogiz,  eshki,  qoraz  lishewi  oylasip,  bul  ungirden  ketiwdi 
maqul  tawipti.  Oytpese,  boriler  bulardin  milja-miljasin 
shigaratugmm  sezipti.
6
 — Qaraqalpaq  xaliq  ertekleri 
Щ

---

Soytip,  olar  togaydin  ishi  menen  qaship  kete  beripti.  Boriler 
de  bulardin  izinen  quwa  beripti.  Olardin  aldinan  lilken 
bayterek  shigipti.  Sonda  eshki  eki joldasina:
—  Mina  bayterekke  mineyik.  Boriler  bizlerdi  quwip  kiyatir. 
Usi  terektin  basinda  otirsaq  qutilamiz,  —  depti.
Bul  soz  olarga  maqul  tiisip  bayterekke  minip  otiripti.
Aradan  kop  uzamay  boriler  de  bayterektifi  tiibine  jetip 
kelipti.  Bayterektin  basinda  otirgan  tishewin  korip,  boriler  de 
biriniri  listine  biri  minip,  en  astinda  bayagi  jarali  bolgan  bori 
turipti.  Boriler  bayterektin  basina jaqmlaganda  eshki:
Al,  ogiz jora  ham  qoraz jora,  men  bulardi  qisqish  penen 
qisa  bereyin,  sizler  miyine  ura  berin,  ^   depti.
Bul  sozdi  esitip  turgan  en  astmgi  bori  qaymigip  qasha 
jonepti.  Basqa  boriler  astmdagi  tirewden  ayinlgan  son,  narwan 
daraqtin  tiibine  jigilip,  birazi  sol  jerde  jan  tapsiripti  da 
basqalari  zorga  degende  qaship  qutilipti.
Sol  kiinnen  baslap  bul  lish  dos  togaydin  iyesi  bolip  omir 
siirip,  maqsetine  jetipti.
QIRMAN  StfZIW  QIZI6I
B
  ir  tiilki  sumliq  oylaydi.  Soytip,  tasbaqa  menen  taskeneni 
shaqirip  aladi.  Olarga  tiilki  aytadi:
—  tlshewimiz  sherik  bolip  diyqanshiliq  eteyik,  sizler  magan 
jardemshi  bolsarilar,  barligm  ozim  isleymen,  —   deydi.
Solay  dep  wadeleskennen  keyin  qayir  jer  tawip,  bir  tanap 
jerdi  olshep,  tort  bunshina  qaziq  qagip  belgilep  bolgan nan  soil 
tiilki:
^   Men'gunde  a^ash,  moyintiriq,  pazna  sorap  akeleyin,  — 
dep  ketedi.
82

---

Sol  ketkennen  tiilki  qaytip  aylamp  soqpastan  ketedi.  Om 
kiite-kiite,  aqiri  ol  kelmegen  son  tasbaqa  menen  taskene 
oylasip,  endi  bul jerdi  taslap  ketpeyik  dep,  ekewi  sherik  bolip 
tari  egipti.  Tiilki  ne  qilar  eken  dep  bas  bagip jiire  berdi.
Giiz  waqiti  boladi.  Tanlar  pisip,  om  onp,  aydap,  qirmanga 
qizillap  liyip,  keshte  qirman  siizemiz  dep  tasbaqa  menen 
taskene  mas  bolip  otirsa,  tiilki  qabm  iynine  salip:
Qirmanlar  tassm,  joralar,  qirmandi  siizeyik,;
dep 
keledi.
Tasbaqa  menen  taskene: 
т  —  Senin  endi  ne jumisin  bar  qirman  menen?  —  deydi.
Tiilki  sol jerde  daw  shigarip:
—  Men  de  sherikpen  liles  aliwga,  —  deydi.
—  Qanday  sherik,  ne  liles,  sen  jil  basinda  giinde  sorap 
kelemen  dep  ketip,  sonnan  bader  kettin.  Sonnan  berli  usi  korip 
turgammiz  goy,  seni,  —  deydi  tasbaqa  menen  kene  kiiyip- 
pisip.
Sonda  tiilki:
—  Men  ozim  sizlerge  bas  bolip,  jerdi 
61
shep  qazlqti  qagip, 
atizdi  belgiledim  emes  pe?  —  dewi  menen  jerge  qagilgan 
qaziqti  korsetip:
—  Men  bolmasam,  minam  kim  qaqti?  —  dep  kene  menen 
tasbaqam  sozden  qaldirdi.
Kene  om  tmlap  bohp:
E i f   Yaqshi,  aweli  juwmp  jansayiq,  qirmandi  kim  ozgan 
alsin,  —  deydi.
Tiilki  bul  usimsqa  quwamp:
—  Korersizler,  men  ozip  kelip,  hammesin  ozim  alaman,  — 
deydi.
Kene  tasbaqaga:
83

---

—  Sen  de  bir  oy  tap,  men  tulkiden  qalay  bolmasm  oziwim 
kerek,  —  deydi.
Tasbaqa  tiisinip,  «yaqshi»  dep,  lishewi  alisqa  ketip  qashai 
jerde  tulki  ortada,  tasbaqa  on  jaginda,  kene  shep  jaginda 
turadi.  Tiilki  qasharda  ой  jagma  qarap,  shep  jagina  quyrigin 
tawlap  qashadi,  tasbaqa  «ilahiy  am in»  degende  tiilki  tura 
qashadi.  Kene  darhal  tiilkinin  quyngma jabisip  alip,  qirmanga 
jetkenshe  quymishmin  awzina  barip  qatadi.
Tiilki  jalgiz  kelip  qirmanga  quyrigin  basa  bergende,  kene 
dawisinin  bannsha  «hay»  dep  ayhaylap  jiberedi  de:
—  Tulki  jora,  arman  otir.  Tap  bir  jekke  ozin  ozip  kel- 
gendey,  kozih  hesh  narseni  kormeydi  goy.  Ne,  kishkene 
bolgammizdiA  jazigi  bar  ma?  —  dep  soylengende  tiilki  orre 
turip  artma  qarasa,  kenenin  qirmanniil  listinde  otirgan in 
koredi.  Tiilki  tanlanip:
—  Sen  qashan  keldin-ew?  —  deydi.
—  Ho-o,  menih  kelip  dem  alip  otirganima  alle  mahal 
boldi, 
deydi  taskene  qateijam  tiirde.
Tiilki  hayrannan  hayran  bolip,  basi  qatip  otirsa,  ahilap- 
liwhilegen  fialda  tirbanlagan  tasbaqa  da  moym  sala  qulash 
bolip jetedi,  Pant jegen  tiilki  tasbaqadan:
—  Al,  sen  nege  keshiktirt  jora?  —  dep  soraydi.
Tasbaqa:
—  Way,  tiilki  jora-ey,  bir-birewge  dos  bolgan  son  olimge 
qiymaydi  ekensen,  men  sen  ushm  qudaydin  kop  otirigin  aytip, 
zorga  degende  bir  baleden  qutilip  kelip  otirman.  Jolda  sogan 
adewir  eglenip  qalgan  edim,  qH  deydi.
Tiilki:
84

---

—  01  qanday  bale?  —  dep  soraydi.
Tasbaqa:
—  He,  nesin  soraysan?  Astinda  jiiyrik  ati,  qolinda  algir 
burkiti,  eki  julqar  iyti  bar  anshi  senin  izindi  korip  quwip 
kiyatir  eken.  Meni  korip:  tulki  kordin  be?  ^  dep  soradi.  Men 
gone  izge  salip  jiberdim,  iytleri  izshil  eken,  tappay  qoymas 
deymen.  Sen  basinnin  gamin  et,  tez  bul  jerden  ket,  —  dep 
tasbaqa  kiyatirgan jagina  qolin  koterdi.
Sol  waqta  tulki  kirerge  tesik  tappay:
—  Qayda  ketemen,  endi?  —  dep  keneden  aqil  soradi.
Kene  «bilay  qarap  ket»  dep  qolin  bir  siltedi.  Tiilki
qonqqanman  qabina  da  qaramay  qashti.
Tasbaqa:
Tiilki jora,  qabina  az  gana  kewsen  salip bereyik,  ala  ket,  — 
dep  izinen  baqirdi.
Tiilki:
Qap  dep  qapilip  qalarman,  qabi  qursin,—dep  qasha 
joneldi.
Soytip,  tan  qirmandi  enbek  etken  tasbaqa  menen  taskene 
ekewi  tenara  bolisip  alipti.