|
BOSHLANG‘ICH SINFLARNI BADIIY ASAR BILAN TANISHTIRISHDA BADIIY TIL
VOSITALARINING O‘RNI
Botirova Gulchehra To‘lqin qizi,
BuxDUPI 1-kurs magistri
Annotatsiya:
Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf darsliklaridagi badiiy asar tarkibida uchraydigan
badiiy til vositalarining (sifatlash, o‘xshatish, jonlantirish, mubolag‘a, qarshilantirish) o‘quvchilar
tafakkurini boyitish va bog‘lanishli nutqini oshirishdagi o‘rni haqida fikr yuritilgan.
Tayanch soʻzlar:
badiiy asar, badiiy til vositalari, sifatlash, o‘xshatish, jonlantirish, mubolag‘a,
qarshilantirish.
Ma’lumki, mamlakatimizda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlarning tub zaminida yoshlarni
har tomonlama yetuk, komil shaxs va zamon talablariga javob bera oladigan bilimli kadrlar bo‘lib
yetishishi yotadi. Bu borada prezidentimizning ,,Ta'lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarorining ,,O‘zbek tili grammatikasini o‘qitishni isloh qilish
hamda milliy ruhiyatga mos bo‘lgan ona tilini o‘qitishning yangi metodikasini ishlab chiqish" bandi bu
islohotlarni yanada jadallashtirib yubordi.
Darhaqiqat, ta'limning poydevori boshlang‘ich ta'limdan boshlanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quv
darsliklarida berilgan adabiy va badiiy asarlar o‘quvchi ongini rivojlantirishga, bog‘lanishli nutqini
oshirishga, tafakkur ko‘lamini boyitishga xizmat qiladi. Bu borada badiiy asarlarga alohida e'tibor
qaratish lozim. Har bir asarni o‘qish orqali fikrlash, taqqoslash va tahlil qilish ko‘nikmalari shakllanib
boradi. O‘qish darslarida o‘quvchilarning badiiy asarlarning bir-biridan farqini ajrata olish, yozuvchining
hayotiy voqealarni qanday badiiy vositalar orqali aks ettirgani va qanday obrazlar yaratganini aniqlay
olish, mustaqil o‘qish va asarni tahlil qilish malakasi sinfdan-sinfga o‘tgan sari o‘sib boradi. O‘quvchilar
adabiy ma'lumotlarni o‘zlashtirish orqali badiiy asarning mazmuni, g‘oyasi va ahamiyatini anglab ola
boshlaydilar.
Badiiy asar tilini tahlil qilish orqali o‘quvchilarda o‘z ona tiliga muhabbat hissi ortadi, badiiy asarni
ongli o‘qish ko‘nikmasi o‘stiriladi, asar g‘oyasini chuqur idrok etishga zamin hozirlanadi, o‘quvchilar
nutqi rivojlantiriladi. Boshlang‘ich sinflarda asar tahlilida adabiy janr turlari – ertak, hikoya, masal, she’r,
doston, maqol, topishmoq bilan birga ular tarkibida uchraydigan badiiy til vositalari bo‘lgan sifatlash,
o‘xshatish, jonlantirish, mubolag‘a, qarshilantirish bilan ham amaliy ravishda tashishtirib boriladi. Adabiy
tushunchalar va badiiy vositalar ustida ishlash o‘quvchilarning nafaqat ijodiy tafakkurini, balki ularda
o‘xshatish, jonlantirish, mubolag‘a kabi adabiy tushunchalar yuzasidan dastlabki tasavvurlarni hosil
qilishga yordam beradi. Bu orqali esa yuqori sinf adabiyot darslarida o‘rganiladigan badiiy til vositalari
uchun zamin bo‘ladi.
Badiiy til vositalari ustida ishlashda o‘quvchilar tafakkurini boyitishda turli xil muammoli
vaziyatlar yaratib, muammoli savollardan foydalanish maqsadga muvofiq. Buni 1-sinf ,,Ona tili va o‘qish
savodxonligi” kitobida berilgan ,,Navro‘z taronasi”(A.Obidjon) she’ri misolida ko‘rib o‘tamiz. She’rda:
Ko‘kda quyosh gulxan yoqdi,
Soylar yana to‘lib oqdi.
Chiqib xazon ko‘rpasidan
Boychechaklar kulib boqdi
misralari berilgan bo‘lib, bu misralardagi badiiy til vositalarini tushuntirishda quyidagicha savol-
topshiriqlardan foydalanish mumkin:
1.
Bolalar quyosh gulxan yoqishi mumkinmi?
2.
“Chiqib xazon ko‘rpasidan boychechaklar kulib boqdi” misrasini qanday tushundingiz?
Boychechaklarning ko‘rpasi bo‘ladimi?
kabi savollar she'rda berilgan o‘xshatish va jonlantirish san’atini bolalarga yetkazib bera olish
uchun yaxshi samara beradi.
She’rdan tashqari maqol, ertak, topishmoq, tez aytishlarda ham ko‘plab o‘xshatish va
jonlantirishlarni ko‘rishimiz mumkin. Masalan,
,,Ayoz bobo novvot sotdi, olgan edim, qo‘lim qotti”(muz) topishmog‘ida muzni novvotga
o‘shatilishi yoki ,,Chiq-chiq” ishlab tolmaydi, tunda uxlab qolmaydi” (soat) topishmog‘ida qo‘llangan
jonlantirishlar bunga bir misol. Badiiy adabiyotdagi jonlantirish san’ati topishmoqlarning asosiy tasvir
vositalaridan hisoblanadi: ,,Ikki singil, og‘ir-yengil” (tarozi). Bundan tashqari topishmoqlarda tazod
(qarshilantirish) san'ati namunalaridan ham qo‘llanilgan: ,,Ikki singil, og‘ir-yengil” kabi.
Adabiy janr turlaridan bo‘lgan ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib
o‘qilishining sababi ertak tilining ta’sirchanligi, xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklardagi o‘xshatishlar,
jonlantirish, va mubolag‘alar o‘quvchilarning tafakkuri, tasavvur olamini boyitadi, adabiy savodxonligini
302
oshiradi. O‘quvchilarni asarning didaktik tahlili mobaynida matndagi shu kabi xususiyatlarni topishga
yo‘naltirish, savol va topshiriqlarga javob berish, matndan toptirish, keyinchalik qayta hikoyalash orqali
ulardan foydalanishga o‘rgatish ham og‘zaki nutqining boyishi ham adabiy savodxonligini
takomillashuviga asos bo‘ladi. Masallarda allegoriyani ochishda qo‘llanilgan ko‘chma ma'noli so‘zlar
alohida olinib ma'nosi tushuntiriladi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, badiiy asar bolaning tafakkur darajasini oshirib, borliq haqidagi
tasavvurlarini boyitadi. Ayniqsa, badiiy til vositalarini qo‘llash nutq boyligini, jozibasini, bo‘yoqdorligini
va ta’sirchanligini oshiradi. Bola o‘z fikrini bayon etishda uzilishlar ro‘y berishi kamayadi, so‘z boyligi
oshadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
