Universitetining pedagogika instituti maktabgacha

Kalit so‘zlar: 
turk-runiy yozuvi, runiy yozuvi, dulbarchin yozuvi, optimizm “Irq yozuvlari” 
(Ta’birnoma), V.Tomsan, N.M.Yadrinsev, O‘rxun-Yenisey bitigi, ”Irq bitigi”, Bilga xoqon, Kultegin, 
yodnoma, qadimgi turkiy til. 
Xalqimizning rasm-rusm, urf-odatlari , yashash tarzi, run yozuvlari, ya’ni O‘rxun-Enasoy 
bitiklarida o‘z badiiy ifodasini topadi. Ayniqsa, Klimenslar tomonidan topilgan “To‘nyuquq” bitiktoshi 
shu ma’noda diqqatimizni tortadi. Fikrimizning dalili sifatida quyida bitiktoshdan tahlil keltiramiz. 
Turk xalqi o‘zaro birlashmagani, bir-birlariga ishonmaganlari uchun hiyla va firib qurboni bo‘lib, 
tabg‘achlar ularni qul va cho‘ri etgani, oqibatda ular qashshoq, erksiz va mute bo‘lib qolganliklarini 
kuyinib so‘zlaydi. 
“Beklari, xalqi insofsiz bo‘lgani uchun, tabg‘ach xalqi hiylakor bo‘lgani uchun, toymas bo‘lgani 
uchun, og‘a va ini bir-biriga qarshi bo‘lishini xohlaganlari uchun, begi va xalqini bir-biriga chaqqani 
uchun turk xalqi ellashgan davlatini qo‘ldan chiqarib yuborgan”. 
So‘ng turk xalqini qanday qanday qilib birlashtirgani, ukasi Kulteginning jasorati tufayli el 
bosqinchilar hujumidan omon qolgani, to‘q va farovon hayot kechirgani, u jasur va yengilmas yigitlardan 
ekani bayon etilgan. 
“Tangri yorlaqasin, baxtim bor uchun, nasibam bor uchun o‘layotgan xalqni tiriltirib tarbiyaladim, 
yalang‘och xalqni kiyimlik qildim, oz xalqni kop qildim. To‘rt jihatdan xalqni butunlay el qildim, bir- 
biriga do‘st qildim, butunlay menga qaradim. Mehnatni, kuchini beruvchi shunday hokimyatni qozonib 
inim Kultegin vafot etdi”, ‒ deydi. Bu yodnoma yoshlarni o‘z elini sevish, do‘st va ittifoq bo‘lib yashash, 
vatan va xalq manfaati uchun kurashga tayyor turish ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Turk 
Xoqonlari Kultegin hamda Bilga Xoqon jasoratlari haqiqiy vatanparvarlik hamda jasoratning ibrat 
namunasi hisoblanadi. 
Ikkinchi bitiktosh - Bilga xoqon bitigidir. Bu bitiktosh Eltarish xoqonning katta o‘gli Kulteginning 
akasi Bilga Xoqonning sharafiga 735-yilda o‘rnatilgan. Bilga Xoqon 734-yilda ellik yoshida o‘z 
yaqinlari tomonidan zaharlanib o‘ldirilgan. Bu bitik ham Yo‘llug‘ tegin tomonidan yozilgan. 
Bilga Xoqon bitigida xalqning tinch-totuv yashagani, Bilga Xoqon davrida tinchlik hukmron 
bo‘lgani, u davlatni adolat bilan boshqargani, turkiy xalqlarni birlashtirgani, o‘z yurtini boy-badavlat etib, 
iqtisodiy jihatdan mustahkamlagani mahorat bilan tasvirlangan. Bu bitikda xalq xoqonidan, vatanidan 
ayrilmasa, betashvish hayot kechirishi ifodalanadi. O‘z navbatida davlaat boshliqlarining xatti-harakatlari 
bayon etiladi. Keyin Bilga Xoqon yurishlari haqida hikoya qilinadi. Bilga xoqon xalq orasida elparvar 
xoqon deb tanilgan edi. “Bilga” so‘zining ozi ham “dono” degan ma’noni anglatadi. U turk xalqining 
vatani abadiy bo‘lishi uchun kurashadi. Xalqqa qarata shunday o‘gitlar qilar edi: “Vatanni saqlab qolmoq 
faqat xoqonga emas, xalqqa ham bog‘liq. Ajdodlarimizning yutuq va xatolari buning dalilidir. Xalq o‘z 
Xoqonining yo‘l-yo‘riqlarini amalga oshirmasa, boshiga ko‘p kulfatlar tushadi. Xoqon o‘ta ishonuvchan 

---

258 
bo‘lmasligi, boshqalarning gapini o‘ylab mulohaza qilib amalgaa oshirishi lozim. Samimiy so‘z bilan 
yolg‘onni farqlay olishi kerak. Qattiqqo‘l xoqon oz xalqiga yomonlikni ravo ko‘rmaydi. Ishonuvchan 
bolsa, yaxshi yomonni ajrata olmasa, fojiaga yo‘l ochadi, mamlakatda tartibsizlik yuzaga keladi. 
Bilga Xoqon tarqoq xalqni birlashtirdi, oyoqqqa turg‘izdi, yurtda farovon hayotni qaror toptirdi. U 
xalq farovonligini ta’minlash davlat boshlig‘`ining burchi, mamlakatning ozodligi, xalqning osoyishtaligi, 
uning modduiyy farovonligiga bog‘liq deb biladi. Bitiklarda yurtboshining boylikka hirs qo‘yishi 
xalqning nochor hayot kechirishiga olib keluvchi sabab ekanligi qayg‘u bilan ifodalanadi. U o‘z xalqiga 
shunday murojaat etadi: “Men yashadim, turk beklari, turk xalqim. Bu Xoqoningdan, bu beklaringda, 
bu yerlaringdan, suvingdan, ayrilmasang, turk xalqi, o‘zing ezgulik ko‘rajasaksang, betashvish 
bo‘lajaksan”. 
To‘nyuquq bitigi 310 misradan iborat bo‘lib, 717 ‒ 718 (ba’zi manbalarda 712 ‒ 716-yillar 
ko‘rsatigan. To‘nyuquq bitigini tiriklik davrida yozdirgan, mazkur bitikda To‘nyuquq vatanparvar shaxs 
sifatida ta’riflangan. To‘nyuquq ega bo‘lgan insoniy fazilatlar ‒ insonparvarlik, ezgulik va haqiqat 
tantanasi yo‘lida kurashish uning qo‘shni xalqlar o‘rtasidagi obro‘sini yanada oshirib yuboradi. Xususan, 
To‘nyuquq tomonidan turkiy xalqlar qo‘liga tushgan asirlarni o‘z yurtlariga jo‘natib yuborishi dushman 
qabila a’zolarining bosh egib kelishi, ezgulik bilan yovuzlik o‘rtasidagi kurash chog‘ida ezgulikning 
g‘alabaga erishishi kabi holatlar shu asosida qon to‘kilishining oldini olish mumkinligidan dalolat beradi. 
U adolatsizlik qilmaydi, balki insonparvarlik namunasini ko‘rsatadi, ammo xoqonlik davlati qonunlarini 
ham qattiq himoya qiladi. 
Yuqoridagi yozuvlaridan tashqari, alplarning jangovarligi madh etilgan bitiktoshlar ham ko‘plab 
topilganki, bularda alplarning axloqi, odobi va bilimi ularning asosiy fazilati bo‘lganligi qayd etiladi. 
Xulosa qilib aytganda, O‘rxun-Enasoy bitiklari milliy vatanparvarlikning yuksak namunasi 
bo‘lib, bugungi zamon kishilari uchun ibrat namunasidir.