Universitetining pedagogika instituti maktabgacha

TAYYORLOV GURUHLARDA MATEMATIK TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRSHIDA 
MENTAL ARIFMETIKADAN FOYDALANISH 
Inomova Qudratoy 
Buxoro davlat universitetining 
Pedagogika instituti maktabgacha ta’lim yo‘nalishi 1-bosqich magistranti 
N.Z.Qodirova 
BuxDU Xorijiy tillar fakulteti 3-bosqich talabasi 
Annotatsiya: 
Mental arifmetika - bu maxsus abakus yordamida katta sonlarni tezda qo‘shish, 
ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish usullarini o‘rganish usuli. Uni ba’zan aqliy matematika deb ham atashadi. 
Ushbu maqolada tayyorlov guruhlarida mental arifmetikaning ahamiyati haqida so‘z boradi. 
Kalit so‘zlar: 
mental arifmetika, abakus, soroban, tayyorlov, Xitoy, Yaponiya, idrok, diqqat, 
intellekt, 
Mental arifmetika bu qadimgi dunyo kabidir. U birinchi marta Vavilon (Bobil)da 5 ming yil oldin 
ixtiro qilingan. Keyinchalik yaponlar buni bir necha marta takomillashtirdilar va bugungi kunda biz - 
qayta ishlangan 
“abakus” 
kalkulyatordan foydalanamiz. Kalkulyatorning abakusdan farqi, u faqat aqliy 
qobiliyatlarning rivojlanishiga zarar yetkazadi. Ma’lumki, insonning o‘ng miya yarim shari ijodkorlik,
idrok etish va tasvirlarni yaratish uchun, chap miya yarim shari esa mantiq uchun javobgardir. Ikki 
yarim sharning ishi bolalarning rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar beradi. Mental arifmetikaning 
vazifasi esa butun miyani ishlatishdir. 
Bolaning intellektual qobiliyatini rivojlantirishga imkon beradigan texnika vositalaridan biri esa bu 
abakusdir. 

---

232 
4-6
yoshli bolalar ushbu davrda aqliy arifmetikani boshlash uchun eng mos vaqt ekanligi 
isbotlangan. Aynan shu yoshda miya yodlash nuqtai nazaridan ancha moslashuvchan bo‘ladi. 
Abakusdan aqliy hisob-kitoblarda foydalanish jahon va ayniqsa, Xitoy madaniyatining muhim 
qismidir. Suanpan raqami vositasi birinchi marta Xitoyda 190 yilda fan va tsivilizatsiyaga kirib kelgan. 
Taxminan 1200 yilda u Yaponiya, Koreya va Hindistonda tez va aniq hisob-kitoblar uchun faol 
foydalanilgan. 2013-yilda YUNESKO Jahon nomoddiy madaniy merosi ro‘yxatiga kiritildi
1
. 
Mental arifmetika bu san’at va aql idrokni rivojlantiruvchi dasturdir. Mental arifmetika dasturini 
o‘rganish 4 yoshdan 16 yoshgacha bo‘lgan bolalarni rivojlanishiga ancha yaxshi yordam beradi. 
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, har qanday yoshdagi bolalar darslarni tezda qabul qilib, ishtiyoq bilan 
bajaradilar. 
Mental arifmetikasi –bu yuqori sifatli dastur bo‘lib, matematik amalni miyada kalkulyatordan ham 
tezroq hisoblashni o‘rgatadi. Mental arifmetika dasturi bolaga quyidagi malakalarni rivojlantirishga 
yordam beradi. 
-Diqqatni jamlash; 
-Mantiq; 
-Tasavvur qilish; 
-Analitik fikrlash; 
-Ijodiy fikrlash; 
Ushbu dastur bo‘yicha bo‘yicha ta’lim olayotgan bolalar nafaqat matematikadan balki boshqa fan 
sohalarida ham muvaffaqiyatga erisha oladilar. Bu yerda ular o‘ziga ishonuvchanlikka va qiyinchilikni 
yenga olishga ega bo‘ladi. Bolalarni hozirgi kunda chalg‘ituvchi omillar ko‘p bo‘lganligi sababli, 
o‘qishga qiziqishi qiyin bo‘lganda, aynan shu muammoda mental arifmetika ota-onaga yordam beradi. 
Xitoylik bolalarning ikki yarim sharining ishlashi va ularning bir vaqtning o‘zida bir nechta ish 
bilan shug‘ullanishiga sabab ularda mental arifmetika yaxshi rivojlanganligida ekan. Mental arifmetika 
bilan shug‘ullangan bolalar ikki qo‘lda ishlashlari, hisoblashlari, rasm chizishlari natijasida bolalarning 
ikki yarim shari ham ishlaydi, natijada bu bolalar o‘qishlari ijod qilishlariga yaxshi imkoniyatlar 
yaratishlari, harakat qilishlari mumkin. Ayniqsa, bu bo‘sh o‘zlashtiradigan bolalar uchun juda foydalidir. 
Ularda bu hayotga bo‘lgan ishonchni, bilimni, qiziqishni ortishiga sabab bo‘ladi. 
Maktabgacha ta’lim tashklilotlarida mental arifmetikani qanday o‘rgatish mumkin? Qay tarzda 
o‘rgatish maqsadga muvofiq degan savollar tug‘ilishi tabiiy hol. 
Biz o‘quv dastur va DTS bo‘yicha tayyorlov guruhlarida haftasiga ikki martadan ko‘p bo‘lmagan 
shaklda, 25-30 daqiqa davom etadigan matematik tsavvurlarni shakllantirish mashg‘ulotlarini o‘tkazamiz.