Universitetining pedagogika instituti maktabgacha

OKKAZIONALIZMLARNING BADIIY ASAR TAHLILI VA TARAQQIYOTIDAGI O‘RNI 
Yоriyeva Zarifa Hamroyevna 
BuxDU 1-bosqich magistranti 
 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada okkazional – tasodifiy so‘zlarning badiiy asarlar taraqqiyotidagi 
o‘rni va ahamiyati, badiiy matn tahlilida bevosita ehtiyoj sifatidagi vazifasi ilmiy-nazariy tahlil qilingan. 
Kalit so‘zlar
: Dekart, insoniyat olami, tasodifiy atama, so‘z yasalishi, lug‘at, leksika, polisemiya, 
neologizm, bodaparast, butparast, olovpari, leksema, mantiq va hokazo. 
Hozirgi kunda tillar tez rivojlanmoqda, fan-texnika va madaniyatning turli sohalarida yuzaga 
kelayotgan yangi tushunchalarni ifodalovchi yangi-yangi so‘zlar bilan to‘xtovsiz boyimoqda. Ba’zan 
birinchi marta uchragan notanish so‘zning ma’nosi aniqlab, tushunib olinmasa yoki ayni bir so‘z 
o‘quvchi va yozuvchi tomonidan turlicha tushunilsa, anglashilmovchilik kelib chiqadi. “So‘zlarning 
ma’nosini tushuntirib bering, shunda siz insoniyat olamini anglashilmovchiliklarining yarmidan xolos 
qilasiz”, degan edi buyuk faylasuf Dekart. Tilda yangidan yuzaga kelayotgan so‘zlargina emas, balki 
azaldan mavjud bo‘lgan so‘zlar ham birinchi marta uchraganda o‘quvchi uchun “yangi”dir. Shu 
mulohazalarni inobatga olib, badiiy asarlarning taraqqiyoti va tahlilida okkazionalizmlarning muhim o‘rni 
mavjud deb hisoblaymiz. 
M. Mirtojiyev “O‘zbek tilida polisemiya” qo‘llanmasida barcha turkiy tillardagi kabi o‘zbek tilida 
ham ko‘chma ma’nolarni hosil qilish jarayonini ikkiga: sodda jarayon va elliptik jarayonga bo‘lgan holda 
ko‘chma ma’nolarni hosil qiluvchi hodisalar sifatida metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik va 
tobeliklarni keltiradi. Bu hodisalarni elliptik jarayon natijasida sodir bo‘lishini aytadi. Xulosa sifatida esa 
ko‘chma ma’no hosil bo‘lishidagi elliptik jarayon o‘ziga xos murakkablikka ega bo‘lib, ko‘p hollarda 
polisemantik so‘zlarni vujudga keltirmaydigan, kontekstual holatgagina xos, okkazional ma’nolarni hosil 
qilishini ta’kidlab o‘tadi. Bundan ko‘rinadiki, ko‘chma ma’nolarni hosil qiluvchi metafora, sinekdoxa 
hodisalar ham okkazional ma’noni vujudga keltiradi. Lekin okkazional ma’noga ega so‘zlar semantik 
okkazionalizm bo‘lganligi uchun ham bu hodisalar matndagina okkazional ma’no hosil qilishi kerak. 
Fikrimizning dalili sifatida badiiy matnlarga murojaat qilamiz: Misol tariqasida Hannoluzoda Ali 
Afandining “Ahmad” nomiga yozgan muammosiga marojaat qilamiz: 
Shavqi visolingla, ey durri noyob, 
Xush dil o‘ldi domani ahbob. 
“Durri noyob”, “xush dil”, “domani ahbob” so‘zlari badiiy bo‘lgan nazmda tasodifiy so‘zlar 
hisoblanib, okkazionalizmlar sanaladi. Okkazional so‘zlar badiiy nazm va nasr taraqqiyotida muhim 
ahamiyat kasb etadi: 1.So‘zlarni takror qo‘llash va g‘alizlikning oldini oladi. 2. Badiiy asarni tiniq va 
ravon o‘qilishini ta’minlaydi. 3. Kitobxon uchun o‘zbek tili leksikasida mavjud bo‘lmagan so‘zlar orqali 
lug‘aviy boylikni oshiradi. 4. Badiiy asarda ohangrabolik, estetik zavq, nutqiy shaffoflik uchun xizmat 
qiladi. 
Okkazional ma’no va okkazional so‘z individual shaxs tomonidan yaratilishi, intim tushunchalarni, 
estetik fikr-mulohazalarni yaxshiroq va aniqroq yetkazib berishi, aynan kontekstdagina, ya’ni matn 
tarkibida mavjudligi kabi xususiyatlari bilan o‘xshash bo‘lsada, lug‘at tarkibidan joy olganligi, yasalish 

---

193 
tizimi, uzual qatlamga o‘tish o‘tmasligi jihatidan bir-biridan farq qiladi. M. Mirtojiyev okkazional 
ma’noni uzual ma’noga o‘tmasligini qat’iy ta’kidlaydi. Bizningcha, okkazional ma’no uzual ma’noga 
o‘tmaydi, okkazional so‘z esa uzual so‘zga o‘tadi va leksik qatlam tarkibiga kiradi. Misol uchun Anvar 
Obidjon uslubiga xos bo‘lgan “Do‘mbirobod”, “G‘irbonobod” so‘zlari hozirgi kunda umumtil leksikasiga 
o‘tgan bo‘lib, biz bu so‘zlardan onomastikada ko‘cha va mahallalarni nomlashda ham foydalanib 
kelmoqdamiz. Okkazional so‘zning barqaror so‘zga o‘tishiga G‘afur G‘ulomning 1956-yilda nashr etilgan 
to‘plamida birinchi marta qo‘llangan “do‘stparvar” so‘zi 1964-yili “Sovet O‘zbekistoni” gazetasida qayta 
qo‘llanilgan va til birligi sifatida lug‘at tarkibidan o‘rin olgan. 
Okkazionalizmlarning yaratilishiga bir necha omillar sabab bo‘ladi. Murakkab tasvirni to‘liq 
ifodalaydigan so‘z topish istagi, so‘z imkoniyatlarini maksimal darajada ifodalashga intilish, yangi, 
noodatiy, kutilmagan ifodalar tasviri. Okkazionalizmlar bilan muallif mavzuga bo‘lgan munosabatini 
ta’kidlamoqchi, uning hususiyati va bahosini bermoqchi bo‘ladi. Badiiy adabiyot, ayniqsa, she’riyat- 
nazm, badiiy okkazionalizmlarni yaratadigan maydon hisoblanadi. Bu maydondagi har bir ijodkor o‘z his-
tuyg‘ulari, maqsadi va fikr- mulohazalarini bir-biridan jimjimali va betakror so‘zlar bilan to‘ydirib boradi. 
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, ijodkorlarning badiiy-estetik tasavvuri va gumanistik xayolot 
dunyosini mahsulini kitobxonga etkazishga samarali va sermahsul vosita hisoblangan okkazionalizmlar 
asarning badiiy-estetik qimmatini oshirish bilan bir qatorda yozuvchining so‘z qo‘llash bilan bog‘liq 
mahoratini, his-tuyg‘u, tushunchani ifodalashdagi qobiliyatini belgilovchi, ijodkor va o‘quvchi, ya’ni 
axborotni uzatuvchi hamda axborotni qabul qiluvchi shaxs o‘rtasida anglanishi, tushunilishi biroz 
murakkab bo‘lgan voqeliklarni yanada yaxshiroq va o‘zgacha nafosat bilan mukammal tarzda etkazishda 
ma’naviy ko‘prik bo‘lib xizmat qiladi.