Universitetining pedagogika instituti maktabgacha

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.L O‘rinboyeva, M Jumayev, N Ruzikulova, U Raxmonov, Sh Ismailov, N Ismailova, N 
Usmanova. Umumiy o‘rta ta’lim maktabining 1-sinf uchun darsligi. Toshkent -2021 

---

135 
2.
L.O‘rinboyeva, M Jumayev, N Ruzikulova, U Raxmonov, Sh Ismailov, N Ismailova, N 
Usmanova. Umumiy o‘rta ta’lim maktabining 2-sinf uchun darsligi. Toshkent -2021 
3.
Burxonov S., Xudayorov O‘., Norqulova Q.,Ruzikulova N.,G‘oibova L.Matematika.3-sinf 
uchun darslik.”Sharq”.Toshkent-2019. 
4.
Bikbayeva 
N.,Yangabayeva 
E.,Girfanova 
K.M.Matematika.4-sinf 
uchun 
darslik.”O‘qituvchi”.Toshkent-2017. 
5.
Bikbayeva N.U., Sidelnikova R.I ., Adambekova G.A.”Boshlang‘ich sinflarda matematika 
o‘qitish metodikasi” darslik.”O‘qitivchi”.Toshkent-1996. 
6.
Jumayev 
M.E., 
“Matematikao‘qitish 
metodikasidan 
praktikum” 
o‘quv 
qo‘llanma.”O‘qituvchi”.Toshkent-2004. 
7.M.Ahmedov, N.Abdurahmonova, M.Jumayev. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun 
darslik «Turon-iqbol» Toshkent –2018. 
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI LUG‘ATINI FAOLLASHTIRISHNING 
ZAMONAVIY USULLARI 
Safarov Firuz Sulaymonovich, 
BuxDUPI dotsenti 
Rajabova Xurshidabonu, 
BuxDUPI 1-bosqich magistranti 
 
Annotatsiya: 
Maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilari lug‘atini faollashtirishning zamonaviy 
usullari bayon qilingan. 
Muhim so‘zlar: 
so‘z boyligi, lug‘at ishi, so‘z ma’nosini tushuntirish, o‘quvchilar lug‘atini 
faollashtirish. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini rivojlantirishning asosiy yo‘nalish-laridan biri so‘z ustida 
ishlash, ya’ni lug‘at ishidir. Lug‘at ishi bosqichlarini quyidagicha ifodalash mumkin: 1) so‘z ma’nosini 
tushuntirish, 2) so‘zni faollashtirish, 3) so‘zni nutqda qo‘llash. O‘quvchilar lug‘atini faollashtirish ‒ ona 
tili va o‘qish darslarida bajariladigan lug‘at ishining eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Shuning uchun 
o‘qituvchining vazifasi ‒ o‘quvchi lug‘atidagi nofaol so‘zlarni faol lug‘at zaxirasiga o‘tkazish uchun 
o‘quvchiga nofaol so‘zlarning birikuvchanligi va qo‘llanish sohasini o‘zlashtishga yordam berishdan 
iborat. O‘quvchi biror so‘zni o‘z qayta hikoyalashi, hikoyasi, suhbati, xati, bayoni, inshosida atigi bir 
marta qo‘llasa ham, bu so‘z faollashgan hisoblanadi. So‘zni o‘zlashtirish uning ma’nosi, birikuvchaligi 
va qo‘llanish doirasini bilishdan iborat. 
O‘quvchiga yangi so‘z ma’nosini tushuntirish, uning so‘zni to‘g‘ri tushunishiga erishish zarur. 
Buning uchun esa o‘qituvchi so‘z ma’nosini tushuntirish usullarini bilishi va ulardan o‘rinli foydalanishi 
lozim. M. R. Lvov so‘z ma’nosini tushuntirishning quyidagi usullarini ajratadi: ko‘rgazmali, kontekstual, 
sinonim keltirish, mantiqiy ta’rif berish, batafsil tavsiflash, antonim keltirish, so‘zning yasalish tarkibini 
tahlil qilish [13, 17‒24]. 
So‘z ma’nosini tushuntirish ‒ hali o‘quvchilar lug‘atini boyitishning birinchi bosqichi xolos. So‘z 
o‘quvchining “o‘z mulki”ga aylanishi, ya’ni faol lug‘atiga kirishi uchun katta ishni amalga oshirish talab 
qilinadi. Nutq o‘stirish bo‘yicha tajriba shuni ko‘rsatadiki, bu borada shablon va rejasizlikka yo‘l qo‘yib 
bo‘lmaydi. Har bir dars uchun rejalashtiriladigan so‘z ustidagi izchil, puxta, doimiy ish olib borilishi 
lozim. 
O‘quvchilar uchun tushunarsiz va nofaol so‘zlarni faollashtirishning quyidagi yo‘llari mavjud: 
1.
Boshlang‘ich sinf “Ona tili” darsliklarida berilgan o‘quvchilar lug‘atini faollashtirishga doir 
mashqlarni bajartirish. 
2.
O‘qish darslarida o‘qiganlarini qayta hikoyalash, suhbat, bayon, inshoda yangi va nofaol 
so‘zlarni qo‘llash. 
3.
Ona tili va o‘qish darslarida o‘qituvchining o‘zi tomonidan tuzilgan mashq va topshiriqlardan 
foydalanish. 
4.
Ona tili darsligidagi mashqlarga qo‘shimcha topshiriqlar ilova qilish. 
Biz bu maqolada uchinchi va to‘rtinchi yo‘l haqida so‘z yuritamiz. 
Ona tili va o‘qish darslarida o‘quvchilar lug‘atini faollashtirish uchun o‘qituvchining o‘zi 
tomonidan tuziladigan quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin: 

---

136 
1.
Har bir qatordagi o‘zakdosh so‘zlarni toping.