Universiteti voleybol, basketbol nazariyasi va uslubiyati kafedrasi a. A. Pulatov, M. A. Qdirova

Musobaqa mashqlari 
voleybolga xos bo'lgan xususiy mashq- 
lardir. Bunda texnik usullar va taktik harakatlar musobaqa sharoiti- 
dagi o ‘yin holatlariga mos holda bajariladi.
Trenirovka mashqlari 
asosiy malakalarni egallashni yengillash- 
tirish, tezlashtirish va ulami qo'llash samaradorligi, ishonchliligini 
ta ’minlashga qaratilgandir. Ular maxsus va umumrivojlantiruvchi 
mashqlardan tashkil topadi.
Maxsus mashqiar 
ikki guruhga bo'linadi: tayyorgarlik m ashq­
lari; yaqinlashtiruvchi m ashqiar. Tayyorgarlik m ashqlaridan, 
asosan, maxsus jism oniy sifatlarni tarbiyalashda foydalaniladi. 
Yaqinlashtiruvchi mashqlardan aniq texnik harakatlarni egallashga 
qaratilgan jarayonda foydalaniladi.
Umumrivojlantiruvchi mashqlardan 
asosiy jism oniy sifatlarni 
tarbiyalash ham da zarur jismoniy harakat ko'nikm a va malaka- 
larini takomillashtirishda foydalaniladi.
Barcha mashqiar o'zining yo'nalishiga qarab trenirovkalarning 
tarkibiy qismiga kiritiladi. Bu tayyorgarliklar quyidagilardir: um u­
miy jismoniy; maxsus jism oniy; texnik; taktik; integral (yaxlit 
o ‘yin). Har bir tayyorgarlik turining o'ziga xos yetakchi vositalari 
mavjud bo'lib, ular yordamida maxsus vazifalar yechiladi. Shu 
bilan birga, bir tayyorgarlik turiga oid bo'lgan mashqiar boshqa 
tayyorgarlik turidagi mashqiar bilan yaqindan bog'langan bo'ladi. 
Masalan, shug'ullanuvchida tezkorlik-kuch sifati zarur darajada 
rivojlanmagan bo'lsa, u hujum zarbasi berish texnikasini bajara
55

---

0 ‘rgatish jarayonida qo'llaniladigan umumiy
va maxsus pedagogik prinsipiar
2-jadval
T/r
O'rgatish prinsiplar!
Prinsipiarni qo'llash xusosiyatlari va
uslubiy koVsatmaiar
1. Ilmiylik
O'rgatishda bolalar yoshi, jinsi, jismoniy va 
psixofunksionai imkoniyatlar e’iiborga 
olinib, mashqlar me’yorlanadi. Natija testlar 
yordamida ilmiy tahlil qilinadi
2. Onglilikva faollik
0 ‘rgatiIayotgan malaka (harakat)larga ongli 
tasavvur etilishi zarur, o‘rgatishda bolalar 
faolligi ta’minlanishi lozim
3. Muntazamlilikva 
uzviy bog'liqlik
Bosqichma-bosqich o‘zlashtiruv, takomil- 
lashuv va mukammallashuv ta ’minlanadi
4. Mutanosiblikva
muvoflqiik
Mashqlar murakkablikva yuklama salohiyati 
(hajmi, shiddati, yo'nalishi, takrorlanishi va 
muddati) jihatlaridan shug‘uilanuvchi 
imkoniyatiga mos bo‘lishi darkor
5. Mukammallik
Texnikjihatdan to‘g‘ri o‘zlashtirilgan 
malakalar takomillashuv asosida turg‘un va 
barqaror darajaga ko‘tariladi
6.
Uzluksizlik
Yildan-yilga 
0
‘rgatish va takomillashtirish 
jarayoni murakkablashib borishi darkor, 
uzilishlarga y o i qo‘yish salbiy natijalarga olib 
keladi
7.
«Yengilidan ogiriga»
0 ‘zlashtirishga loyiq yengil yuklamalar 
progressiv yo‘nalishda, lekin «to‘lqinsimon» 
shaklda kuchaytirib borilishi kerak
8.
« 0 ‘tilganidan
o‘tilmaganiga»
Shug‘ullanuvchi o ‘zlashtirgan (unga tanish 
boigan) mashqlardan, ya’ni mashqlarga 
o‘tish, o‘rgatish samaradorligin oshiradi
9.
«Oddiydan
murakkabga»
Eng oddiy mashqlarni 
0
‘rgatish va 
takomillashtirish davomida sekin-asta 
murakkablashtirib borilishi lozim
10. Umumiy va maxsus 
tayyorgarlikbirligi
0 ‘rgatish va takomillashtirish jarayonida 
jismoniy texnik taktik va psixofunksionai 
tayyorgarlikbirligi, ularning o‘zaro bog‘liqligi 
ta’minlanishi zarur
56

---

olmaydi. Bu holda tezkorlik-kuch sifatini rivojlantirishga oid 
m ashqlarni berish rnaqsadga muvofiq b o ‘ladi. Chunki hujum 
zarbasini takrorlash hajmini oshirish bu holda samara bermaydi.
Voleybol harakatlariga o ‘rgatishda vositalaming samarasi ko'p 
hollarda ularni qoMlash uslublariga bevosita bog‘liq b o 'lad i. 
Uslublar q o ‘yilgan vazifa, shug‘ullanuvchilarning tayyorgarlik dara- 
jasi, aniq shart-sharoitlarga bog‘liq holda tanlanadi va qoMlanadi.
Qo'yilgan vazifaga bog‘liq ravishda aynan bir vositani turli 
uslublarda qo ‘llab, undan turlicha foydalanish mumkin. Bundan 
tashqari, har bir tayyorgarlik turida vazifalar va turlarning ketma- 
ketligi ham m a’lum mantiqiy bog'liqlikka egadir.
Bir tayyorgarlik turidagi vazifalar sifat jihatidan o ‘zgarib, 
keyingi tayyorgarlik turiga zamin yaratadi. Masalan, tayyorgarlik 
mashqlari o ‘rganilayotgan texnik usulning um um iy tuzilishini 
ifoda etadi. Yaqinlashtiruvchi mashqiar maxsus jismoniy tayyor- 
garlikdan texnik tayyorgarlikka o ‘tishda ko‘prik vazifasini o ‘taydi. 
M a’kim darajadagi murakkablik asosida qurilgan texnik mashqiar 
taktik ko'nikm alarni shakllantirishga yordam beradi. Shu asosda 
keyinchalik yakka tartibdagi taktik harakatlar o ‘rganiladi.
Voleyboldagi asosiy harakatlanish — bu yurish, yugurish, yonga 
qadam tashlab yugurish, orqa bilan, qadam tashlab t o ‘xtash, 
sakrashdan iboratdir. Ko‘p hollarda harakatlanishlar qiyin emas 
deb izohlanib, ularga yetarli e ’tibor berilmaydi. Bu esa noto‘g‘ri 
fikrdir. Chunki o ‘yinchining turli harakatlarni bajarishi uchun 
holat va joy tanlashi bajariladigan harakatning samarasiga to ‘g‘- 
rid a n -to ^ ri ta ’sir qiladi. Shuning uchun harakatlanishlarni o ‘rga- 
tishga katta e ’tibor qaratish zarur.