Universiteti tabiiy fanlar kafedrasi

Zilzila.
Zilzila - bu er osti zarbasi va er ustki qatlamining tebranishi bo‘lib, tabiiy, asosan texnologik sabablardan ro‘y beradi. Yer ostki zarbasining paydo bo‘lish o‘chog‘i yerning ostki qatlamidagi uzoq vaqt yig‘ilib qolgan enyergiyaning ozod bo‘lish jarayoni tufayli yuzaga keladi. O‘choqning markazidan shartli ravishda nuqta tanlab olinadi, buni gipotsentr deyiladi. Giposentrning yer yuzasiga tushirilgan proeksiyasi epitsentr deyiladi. Hozirgi paytda fanga ko‘pgina zilzilalarning paydo bo‘lish o‘choqlari uning 2900 km qalinlikdagi, qattiq holatdagi mantiya qatlamida vujudga kelishi ma’lum.
Seysmik faollik kuzatiladigan joylarda zilzilalar ma’lum qonuniyat asosida bo‘lib, o‘z davriyligiga ega ekanligi ma’lum. Masalan, Vatanimiz xududida Burchmulla-1959 yil, Toshkent-1966 yil 26 aprel, Gazli-1976 yil, Nazarbek-1986 yil va boshqalar. Ayniqsa Toshkent zilzilasining dahshati hali ko‘pchilik aholining yodidan ko‘tarilgani yo‘q.
Zilzila kuchini aniqlash shkalasi (ballarda).
1. Sezilmaydigan zilzilalar. Yer tebranishining kuchi insonlar sezadigan darajaga etmaydi. Uni faqat tebranishni qayd qiluvchi maxsus asboblar-seysmograflar yordamida qayd qilish mumkin.
2. Zo‘rg‘a seziluvchi zilzilalar. Zilzila kuchini binoning ichida harakatsiz holatda bo‘lganlar, ayniqsa yuqori qavatlarda bo‘lgan ayrim insonlar sezishi mumkin.
3. Yerning kuchsiz tebranishi. Bino ichida bo‘lganlarning ayrimlari, ochiq joyda bo‘lganlardan faqat tinch holatda turganlarginia sezadi. Osma holatda bo‘lgan predmetlar engil tebranishi kuzatiladi. Yuqori qavatlarda tebranish nisbatan kuchliroq bo‘ladi.
4. Sezilarli tebranish. Bino ichida bo‘lgan insonlarning aksariyat qismi, ochiq joydagilarning ozchiligi sezadi. Ba’zan uyqudagilar ham uyg‘onadi. Uy dyerazalari, eshiklar, idishlar engil zirillaydi. Osma holatda bo‘lgan anjomlar tebranadi.
5. Uyg‘onib ketish. Bino ichidagi insonlarning hammasi sezadi. Uyqudagilarning aksariyat qismi qo‘rquv aralash uyg‘onadi, ayrimlar zudlik bilan ko‘chaga otlanadi. Hayvonlar bezovta bo‘ladi. Yaxshi mahkamlanmagan eshik va dyerazalar ochilib-yopiladi. Idishlardagi suyuqliklar kuchli chayqaladi, qisma to‘kiladi.