Universiteti tabiiy fanlar kafedrasi

2. Gomeostaz tushunchasi.
Odam organizmining o‘zi-o‘zini boshqarish jarayoni siklik bo‘lib, “oltin qonunga bo‘ysunadi” – ya’ni ma’lum bir faktorning hayotiy zarur darajadan chetga chiqishi, ma’lum bir funksional sistemaning son-sanoqsiz apparatlarini zudlik bilan qayta tiklanishiga olib keladi. Bu esa hayotiy zarur moslashuvchanlik darajasini yangidan tiklanishiga sabab bo‘ladi. Butun organizmning ishi ko‘pgina funksional tizimlarning birgalikda bajaradigan ishiga asoslangan. Funksional tizim tirik datchik bo‘lib hisoblanadigan reseptor tuzilmalardan tashkil topgan. Uning tarkibiga markaziy apparat, ya’ni miya strukturalari kiradi. Bu strukturalar tashqaridan kelayotgan signallarni qabul qiladi, analiz va sintez qilib, kutilayotgan natijani programmalashtirib byeradi. Shuningdek, funksional tizimning ijro etuvchi zanjiri – pyerifyerik a’zolar bo‘lib, ular kelayotgan buyruqlarni amalga oshiradilar. Bundan tashqari affyerentasiya – qayta aloqa ham mavjud bo‘lib, u markazga ijro etuvchi mexanizmlar faoliyati va oxirgi natija haqida xabar byeradi. Oxir-oqibatda turli funksional tizimlar birlashib, silliq ishlovchi organizmni hosil qiladi. Bunda organizm uchun zarur bo‘lgan u yoki bu funksional tizimning ustuvorligini ko‘rish mumkin. Faol adaptasiyaning biologik ma’nosi o‘zgargan tashqi muhit sharoitlarida gomeostazni ushlab turishga asoslangan.
Gomeostaz - bu odam organizmining ba’zi fiziologik funkеsiyalari va ichki muhitning nisbiy doimiyligidir. Gomeostaz nafas a’zolari, qon aylanishi tizimi, ovqat hazm qilish va ayirish a’zolarinig uzluksiz faoliyati tufayli ta’minlanadi. Gomeostazning asosiy ko‘rsatkichlari (tana harorati, qonning va to‘qima suyuqligining osmotik bosimi va boshqalar) o‘z-o‘zini boshqaruvining murakkab mexanizmlari orqali bir me’yorda turadi. Bunday mexanizmlar nyerv, endokrin va sensor sistemalarini o‘z ichiga oladi. Organizm gomeostazining barqarorligi-salomatlikning belgisi bo‘lib, uning buzilishi kasallik keltirib chiqaradi. Tana haroratining bir maromda saqlanishi, qon bosimi, nafas olish parametrlari, kislota-ishqor muvozanati, qon, limfa, to‘qimalararo suyuqlik tarkibi doimiyligining ta’minlanishi organizmning tashqi muhitning doimiy ravishda o‘zgarib boruvchi sharoitlariga moslasha olishini, uning salomatligini ko‘rsatadi.