Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

Jumıstıń qurılısı.
Jumıs kirisiw, eki bap, juwmaq hám paydalanılǵan 
ádebiyatlar diziminen ibarat. Kólemi 64 betti quraydı. 

---

7 
Qaraqalpaq tilinde gónergen sózlerdiń izertleniw máseleleri. 
Qaraqalpaq 
tilindegi gónergen sózler leksikologiya boyınsha mektep, orta arnawlı hám joqarı 
oqıw orınlarına arnalıp jazılǵan sabaqlıqlarda ulıwma leksikologiyalıq 
mashqalalardıń biri sıpatında qaraladı.
«Tariyxıy sózler ádebiyatta ótken dáwirlerdegi predmetlerdiń ataması 
retinde qollanıladı, tariyxıy shıǵarmalarda sol dáwirdiń konkret real kartinası, onıń 
koloritin kórsetiw ushın paydalanıladı»,-dep atap ótedi tilshi ilimpaz 
A.Bekbergenov. 
Hár bir tildiń sózlik quramı sol tildiń baylıǵın kórsetedi. Sózlik quram 
mudamı ózgeriste boladı. Álbette, bul belgili bir nızamlıqlar tiykarında háreket
etedi. Jámiyette bolıp atırǵan hár qanday qubılıs tilde anıq kórinedi. Geybir
sózler jańa turmısqa sáykes sózlerdiń payda bolıwı menen qollanılıw
jiyiliginen ayırılıp gónergen sózler qatarına ótse, kúndelikli zárurliktıń 
nátiyjesinde tazadan payda bolıp atırǵan ózgerislerge baylanıslı jańa sózler 
paydalanılıp sózlik quramdı bayıtadı.
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında da tiykarınan usı eki ózgeris kózge 
taslanadı. 
Burın jedel sózlikte belgili orın alǵan kóp ǵana sózler dáslepki 
áhmiyetliliginen, qollanılıw jiyiliginen ayrıladı.
Mısalı, eski bezeniw zatları bolǵan árebek, háykel sıyaqlı zatlardıń
áhmiyeti burın kúshli bolǵan bolsa, házirgi waqıtta bul taǵınshaqlardı birde-bir
qız-kelinshekte kórmeyseń. Sonday-aq texnikalıq ilim-bilimniń rawajlanıwı
menen gúnde, moyıntırıq, pazna, sıyaqlı sózler, klasslıq ayırmashılıqtıń 
saplastırılıwı menen báybishe, bay, jarlı, shorı, gúń, xanzada sıyaqlı sózlerge 
mútájliliktıń bolmawınan bul sózlerdiń qollanılıw órisi sheklendi. Bul sózlerdi 
tariyxıy shıǵarmalarda ótken dáwir ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy turmıstıń 
ósiwi hám rawajlanıwı menen soǵan sáykes bir neshe jańa sózler payda bolıp 
otıradı. Sonıń nátiyjesinde házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı ádewir 
muǵdarda keńeydi. Ásirese, sońǵı waqıtları ekanomikanıń hám mádeniyattıń alǵa 
ilgerlewi menen tilimizge kóplegen sózler kirip keldi. Máselen: isbilermen, biznes, 

---

8 
payız, ruwxıylıq, ǵárezsizlik h.t.b. Bulardıń barlıǵı da sózlik quramdaǵı eń iri 
ózgerislerden bolıp esaplanadı. Usıǵan baylanıslı tilimizdegi sózlerdiń qollanılıw 
dárejesiniń birdey emesligin de ańǵarıwǵa boladı. Mısalı: máhrem, qusbegi, 
máterbegi, bolıs, sáwkele, sawıt, gúnde sıyaqlı sózlerge búgingi kúnde zárurliktıń 
bolmawınan bul sózler qollanıwdan shıǵıp qaldı. 
Zárurliktıń kemeyiwi menen mánisi gúńgirtlesip ketken sózler tek 
kórkem yamasa tariyxıy ádebiyatlarda belgili bir maqsetlerde qollanılıwı múmkin, 
sonday-aq ele hámmege tolıq tanıs emes sózlerdiń de qollanılıw órisi tar boladı. 
Usınday ózgerislerine qarap prof. E.Berdimuratov sózlik quramdaǵı 
sózlerdi jedel sózlik hám siyrek qollanılatuǵın sózler dep eki toparǵa bóledi.
1
Birinshi toparǵa, yaǵnıy jedel sózlikke kúndelikli turmısımızda xalıqtıń keń 
túrde qollanılıp kiyatırǵan sózleri kiredi. Al, siyrek qollanılatuǵın sózler toparına 
jiyi sózlikten derlik shıǵıp baratırǵan sózler hám tanımalıqqa iye bola almay 
atırǵan sózler kiredi.
Jedel sózlikten, shıǵıp baratırǵan sózlerdiń siyrek qollanılıwshı sózler 
qarawında qalıp kiyatırǵanlıǵı, sóytip aqırında, birotala shıǵıp qalatuǵınlıǵı anıq. 
Al, tanımalıqqa iye bola almay atırǵan sózler barlıq waqıtta siyrek qollanılatuǵın 
sózler toparında qala bermeydi, óytkeni olar turmısqa kem-kem eniwine baylanıslı 
jedel sózlikke awısıp otıradı.
Til iliminde siyrek qollanılıwshı sózlikti gónergen sózler hám jańa sózler 
dep bóliw dástúrge aynalǵan. Qaraqalpaq tilindegi siyrek qollanılatuǵın sózlerdi de 
usınday 2 toparǵa bólip qaraydı. Biziń jumısımızdıń maqseti K.Mámbetovtıń 
tariyxıy romanlarındaǵı gónergen sózlerdi anıqlaw bolǵanlıqtan gónergen sózler 
toparına keńirek toqtap ótemiz.
Tildiń sózlik quramındaǵı qollanılıw órisi tarayıp qollanılıwdan shıǵip 
baratırǵan sózler – gónergen sózlerdi izeretlew hám olardı toparlarǵa bóliw 
boyınsha til biliminde birqansha miynetlerdiń jazılǵanın kóriwge boladı.
Rus ilimpazlarınıń miynetinde, gónergen sózlerdi tariyxıy sózler hám 
arxaizmler dep qarap, tariyxıy sózlerdi sáykes túsiniklerdiń túsip, shıǵıp qalıwı 
1
Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология, Нөкис, Қарақалпақстан, 1994, 116-б 

---

9 
menen qollanıwdan ayırılǵan sózler, al arxaizmlerdi bolsa anaw ya mınaw 
túsiniktıń waqıttıń ótiwi menen basqa atamalar menen atalıwı
1
,-dep kórsetedi.
R.A.Budagov gónergen sózlerdiń barlıǵın arxaizmler degen termin 
menen atap, sáykes túsiniklerdiń góneriwi, umıtılıwına baylanıslı qollanılıwdan 
qalıp baratırǵan sózlerdi arxaizmniń birinshi toparı, yaǵnıy istorizmler, bir 
túsiniktıń gónergen ataması sıpatında ushırasatuǵın sózlerdi uslublıq-arxaizmler 
uslublıq qollanılıwı dep anıqlaydı.
2
Gónergen sózler hám onıń túrleri jóninde rus ilimpazlarınıń biri A.V.Kalinin 
óziniń «Leksika russkogo yazıka»
3
degen miynetinde gónergen sózlerdiń qatarına 
tariyxıy sózler menen arxaizmlerdi kirgizip, tariyxıy sózlerdi sáykes túsinikleri 
joq, qollanıwdan shıǵıp qalǵan sózler dep, al arxaizmlerdi bolsa házirgi 
turmısımızda bar predmet hám qubılıs atamalarınıń ózine atama menen atalıwı dep 
kórsetedi. Bunday pikir N.M.Shanskiydiń de miynetinde ushırasadı. 
Gónergen sózler boyınsha qazaq ilimpazlarınıń da pikirlerin kóriwge 
boladı.
Qazaq ilimpazları Á.Keńesbaev, Musabaev eski dáwirdegi jámiyetlik belgili 
bir túsiniklerdi ańlatıp, sońǵı waqıtları qollanılmay qalǵan sózlerdiń barlıǵın 
istorizmlerge jatqaradı, kúndelikli turmısta diniy túsiniklerge, eski úrip-ádetlerge 
baylanıslı sózlerdi arxaizmler dep ataydı.
4
Sonday-aq bul másele qazaq tilinde 
A.Maxmudov
5
, M.Belbaevalardıń
6
miynetlerinde sóz boladı. M.Belbaeva óziniń 
«Qazaq tiliniń leksikologiyası» degen kitabında gónergen sózlerdi tariyxıy sózler 
hám arxaizmler dep eki toparǵa ajıratıp qaraydı.
Geybir sózderdiń ózleri belgileytuǵın zatlar menen qubılıslardıń eskirip, 
qalıwina baylanıslı góneredi de sózlerdiń passiv toparına aylanadı yamasa 
qollanıwdan qaladı hám bunday sózler tariyxıu sózler dep ataladıá Mısalı, 
Shabarman, sáwkele, sadaq h.t.b.
1
Галкина Федарук К.М., Горинова Г.В., Шанский Н.М, Современный русский язык. М. 1968, стр-69.
2
Будагов Р,А. Введение к науке о языке. Москва, 1968, стр-87. 
3
Калинин А. Лексика русского языка над Московского Университета. 1978, стр-100.
4
Кеңесбаев Ғ. Мусабаев А., Қазирги қазақ тили. Алматы, 1962, 141-150-бет. 
5
Махмудов А. Архаизмы и историзмы в казакском языке. Алма-ата, 1963. 
6
Белбаева М. Қазақ тилиниң лексикологиясы. Алматы, 1976, 112-бет. 

---

10 
Al geybir sózlerdiń belgileytuǵın zatları menen qubılısları bir jola joǵalıp 
ketpegen, biraq házir de basqa atama menen atalıp ketken sózler bar, bunday 
sózlerdi arxaizmler dep ataymız. Mısalı, qarama-oktabr, jeltoqsan noyabr-dep durıs 
baha beredi.
Ózbek tilinde arxaizm hám istorizm máselesi Sh. Raxmatullaevtıń 
miynetinde keń sóz boladı. Ol istorizmler hám arxaizmlerdi ajıratıwshı 13 belgini 
atap kórsetedi.
«Arxaizm mavjud voqealikning boshqa bir ózgasha atamasi bólib, hozirgi 
tilda uning órnini bosa oladigan luǵat birligi yóq»
1
-dep kórsetedi. 
Qaraqalpaq tilinde gónergen sózler haqqında Q.Aytóreev:
«Qaraqalpaq tilindegi gónergen sózler eski dáwirlerge tán qubılıs 
bolǵanlıqtan házirgi waqıttaǵı jámiyet aǵzalarınıń bárine birdey tusinikli bolmaydı. 
Gónergen sózler ózleriniń mazmuninıń gúńgirtligine qaray leksikanıń basqa 
tarawlarınan ayırılıp turadı
2
- dep jazadı.
T. Begjanovtıń «Sózlerdiń semantikalıq toparı» degen maqalasında 
gónergen sózler ulıwma arxaizmler dep, al istorizmlerdi arxaizmniń bir bólegi dep 
qaraladı.
3
Professor E. Berdimuratovtıń miynetlerinde gónergen sózlerdiń tariyxıy 
dáwirler dawamında belgili bir túsiniklerdiń atamaları bolıp, keyin jámiyetlik 
turmıstıń rawajlanıwına baylanıslı shıǵıp qalǵan bólegin tariyxıy sózler, al anaw ya 
mınaw tusiniktıń gónergen ataması bolıp esaplanatuǵın bólegin arxaizmler dep 
ataydı.
4
Arxaizm hám tariyxıy sózler bir-birinen túp-tamırınan ajıralatuǵın sózler. 
Olarǵa tek ekewiniń de gónergen sózler ekenligi ulıwma sıpat bere aladı.
Til iliminde bunday gónergen sózler qatlamın úyreniw úlken áhmiyetke iye. 
Óytkeni, bul sózler arqalı hár bir dáwirdiń ózine tán belgileri sıpatlanıp turadı.
Tildiń sózlik sostavındaǵı sózler ózleriniń qollanılıw jiyiligine qaray aktiv 
sózler hám passiv sózler bolıp ekige bólinedi. 
1
Рахматуллаев Ш. Архаизм ва историзм, Научные труды ТашГУ, языкознание, 1963, 248-бет. 
2
Айтөреев Қ. Гөнерген сөз туўралы бир еки аўыз сөз. Әмиўдәря, №8, 1969. 
3
Бегжанов Т. Сөзлердиң семантикалық топары. Нөкис, 1971, 85-90-бетлер. 
4
Бердимуратов Е. Ҳәзирги заман қарақалпақ тилиниң лексикологиясы, Нөкис, 1968, 222-б. 

---

11 
Aktiv sózler qatarına belgili bir tilde sóylewshiler ushın túsinikli hám 
turmısta jiyi-jiyi qollanılıp júrgen sózler kiredi. 
Passiv sózler kúndelikli turmısta kóp paydalanılmaydı, olardıń qollanılıw 
órisi biraz sheklengen, tar bolıp keledi, sebebi olardıń bir qatarı ele kópshilikke 
málim emes jańa sózler bolsa, al ekinshi bir toparı qollanıwdan shıǵıp baratırǵan, 
sol sebepten kópshilikke túsiniksiz hám az qollanılatuǵın sózler bolıp esaplanadı. 
Sonlıqtan da passiv sózler qatarına gónergen sózler hám neologizmler kiredi. 
Qaraqalpaq xalqınıń ótken tariyxıy dáwirlerine baylanıslı dóregen kóp gana 
shıǵarmalarda gónergen sózlerdiń dáwir koloritin beriw, ótkendegi xalıq turmısın 
kórkem súwretlew planında paydalanılǵanlıǵın kóremiz.