|
1.1
Siyasiy-jámiyetlik, el basqarıw, hákimshilik islerine hám eski
xızmet túrlerine baylanıslı gónergen sózler.
Biz bul tematikalıq toparda K.Mámbetovtıń tariyxiy romanlarındaǵı
gónergen sózler ishinen
el basqarıw isleri, hámel atamaları, sonday-aq eski xızmet
túrlerine baylanıslı atamalar haqqında sóz etemiz.
Jazıwshı K.Mámbetovtıń tarıyxiy romanlarında, ásirese onıń ―Bozataw‖
romanı tilinde basqarıw islerine, áskeriy islerge, kásipke, adamlardıń sociallıq
jaǵdayına baylanıslı gónergen sózler kóplep ushırasadı.
Mámleketti basqarıw islerine baylanıslı tómendegidey siyasiy-jámiyetlik
sózler ushırasadı. Mısalı:
Beglerbegi
de, aqsaqal da daryanıń jaǵasında (4-bet).
14
Mına Muhammed Pana háziretleriniń jetinshi atası Túrkstanda
xan
bolǵan
adam (9-bet).
Eki aǵası teńnen
atalıqqa
jamanlı bolıp aydalıp ketti (10-bet).
Onıń ornına sonı aytqızıp turǵan
patshanıń
tilin kesiw kerek (15-bet).
Ol júzbası:elli teńgeni az kórer dep oyladı ma,- ótinemen
júzbası
aǵa úsh
atımızdı da alıp qalıń,- dep jalındı. (27-bet)
Onlıq basshısı Atamurat sultan reyimsiz (29-bet).
Usılayınsha ol
diywanbegini
shaqırtıp aldı (41-bet).
Olar teris tamǵalı Qabıl
begler begi
, qostamǵalı Arzı
atalıq
, qoldawlı Serjan
nayıp
, ashamaylı Tóremurat biy, tiyekli Abılǵazı biy (105-bet).
Pana xan bir qulaǵı menen Atamurat xandı tıńlasa, ekinshi qulaǵı menen el
arasındaǵı qarama-qarsılıq tuwdırıwshı
bolıs
, biydi, bay-qaraqshını, tıńlap, «ana
biydiń awılına tiymeń, mına biydiń awılın qurtıń» dep párman berip, Qońırat
átirapı gúnasız adamlardıń zarlı seslerine gúńirenip ketti (47-bet).
Bul mısallarda
xan,
patsha, atalıq, begler begi, nayıp, diywanbegi, bolıs
degen sózler romandaǵı waqıyalar bayan etilgen dáwirge baylanıslı siyasiy-
jámiyetlik sózler bolıp tabıladı. «Patsha», «xan» sózleri mámleket basshısı,
«atalıq» sózi bir neshe ruwlıq birlespelerdiń basqarıwshısı, «nayıp» sózi wázirdiń
járdemshisi, «mexter» belgili bir aymaqtı basqarıw boyınsha xan járdemshisi,
yaǵnıy XIX ásirde Xiywa xanlıǵında mexter, meter atamaları belgili bir
aymaqlardı basqarıwshı xannıń járdemshisin bildirgen. «Diywan» sózi xannıń
jarlıǵı hám basqa hújjetler boyınsha jumıs júrgiziwshi degen mánini ańlatadı.
«Biy» sózi erte dáwirlerde daw-jánjellerdi, shatasqan máselelerdi sheship, biylik
etiwshi adam, yaǵnıy hámeldi bildirse, házirgi waqıtta merekelerdi, ayırım
jaǵdaylarda daw-jánjellerdi, sheshiwshi kishigirim awıl hám kóshelerdi
basqaratuǵın adamǵa aytıladı. Olar ózlerine tiyisli aymaqtaǵı merekelerdi
shólkemlestiredi, daw-jánjellerdi sheshedi. Awıllıq orınlarda awıldıń biyi bolsa,
qalalarda kóshe biyleri dep ataladı.
15
Házirgi qaraqalpaq tilinde bul sóz tek antroponimler quramında ǵana
qollanıladı.
1
Shıǵarmada «sultan» ataması patsha, xan atamalarına qaraǵanda
ádewir ónimsiz jumsalǵan.
Qaraqalpaq tilinde sultan sóziniń hákim, patsha, xan mánilerin bildiriwinen
tısqarı, er, batır, jaqsı, hasıl degen mánileri de ushırasadı.
Bolıs- sózi qaraqalpaq tiline XIX ásirde orıs tili hám orıs tili arqalı basqa
tillerden
kirip
kelgen.
Q.M.Qoshanov
«bolıs» sóziniń kirip keliwin
qaraqalpaqlardıń Rossiyaǵa qosılǵannan keyingi dáwiri yaǵnıy, ekinshi kishi
dáwirge kirgizedi. Bul dáwirde orıssha sózler awızeki sóylew jolı menen kirip
kelgenligin, qaraqalpaq tilindegi seslik ózgerislerge ushıraǵanlıǵı haqqında aytadı.
2
Jazıwshınıń «Bozataw» romanında personajlar ózleriniń tayınlanǵan lawazımları
menen birge atalǵan. Mısalı: Qutlımurat inaq, Qabıl biy, Pana xan, Ǵaniy máhrem
hám t.b. Bul sol dáwirde ádewir úrdiske aylanǵan desekte boladı.
Qutlımurat
inaq
xan bolmaǵan menen de eldi xan sıyaqlı basqarıwǵa
úyrenip ketken Ǵáziynexana tas saray datxaxana hámmesi sol jerde edi. (6-bet)
Olar teris tamǵalı
Qabıl begler begi,
qostamǵalı
Arzı atalıq,
qoldawlı
Serjan
nayıp
, ashamaylı Tóremurat biy, tiyekli Abılǵazı biy (105-bet). Shomanaydan
baslap Qaraqum eteklerine shekem alaptı iyelegen yawmıtlar da usı beglikke
qaraydı.
Qutlımurat inaqtıń Muxammed Ámin xanǵa
jiberilgen sońǵı inamı da
usınday qıyınshılıqqa dus keldi (87-bet).
Beg el biylewshi baylarǵa hám de onıń xızmet etiwshi adamlarına
beriletuǵın ataq. Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde beg hám bek túrinde
berilgen. Bul sóz eski túrkiy tilinde bäg, beg (DLT, III. 19) bolıp aytılǵan.
Tariyxıy dáwirler dawamında sózdiń quramında seslik ózgerisler júzege kelip «a»
dawıslısı «e» dawıslısına almasqan. Dáslepki waqıtları bul atama «úlken, ullı»
mánilerin ańlatqan, keyin ala máni rawajlanıwı nátiyjesinde kelbetlik atlıqqa
aynalǵan. Sonday-aq ayırım izertlewshiler bul sózdi qıtay tilinen kirip kelgen dep
esaplaydı.
Bek
sózi qıtay tilinde de
«el basqarıwshı»
degendi ańlatatuǵın
payk
,
1
Қощанов Қ.М. Рус ҳәм қарақалпақ тиллериниң өз ара байланысы. Нөкис, 1991. 15-bet.
16
paykin
sóziniń tiykarında payda bolǵan. Qaraqalpaq tariyxıy romanları tilinde
«begler begi» ataması ónimli ushırasadı.
Diyqan ―
mirshab
lardan birewi esitip qoymadıma‖ degendey ján-jaǵına
qaradı. (15-bet)
Bir qaptalında Yusup
máhrem
, ekinshi jaǵında Shaniyaz
júzbası
bir neshe
nókerler menen áńgime qurıp otırar edi (42-bet).
Dárwazanıń oń tárepi uzın etip salınǵan
datqajay
(42-bet).
Sol kúni tamamı Qońırat ámeldarları Muxammed Pananı gilemge salıp,
saraydı aylandırdı da Qońırat taxtına mingizdi (41-bet).
Jállat
tı shıǵarǵan kim? Solar. Júzlerim jállat pıshaqları menen tilingen,-dedi
qız sıbırlap (103-bet).
Bul mısallardaǵı «máhrem» sózi xan sarayındaǵı hámeldardı ańlatsa,
«jállat» sózi gelle kesiwshi, qanxor degendi ańlatadı. Jállat sóziniń qaraqalpaq
tiliniń túsindirme sózliginde tómendegi mánileri kórsetiledi: 1. Ólim jazası
haqqında berilgen húkimdi orınlaytuǵın adam. 2. Patshanıń xannıń jeke
qorǵawshısı. 3. Awıspalı mánide. Miyrimsiz, ǵamxor, zulım. (Qqtts. II. 190-bet).
«Datqa» sózi xan sarayında joqarı lawazım, ataqtı bildiredi. «Datqa jay» xan
sarayında qarız soraytuǵın bólme degendi bildiredi. «Datqashı» xannıń atına
jazılǵan arzalardı, oǵan bildirip turıwshı saray xızmetkeri. Jáne de mısallardı
keltirip ótpekshimiz. Mısalı : Ormanbet xan menen baylanısqan jalǵız shańaraq
ekenligi esapqa alınıp, Taǵaymurat
Do'stlaringiz bilan baham: | 
