Universiteti psixologiya kafedrasi

Ilk o‘spirin va kasb tanlash

Endigina usib kelayotgan ilk uspirinlik yoshidagi ukuvchilar kasbga kanday yondashadilar? Bu muammo kupchilikni kiziktiradi. Kuzatishlardan va turmush tajribasidan ma’lumki, odatda ilk uspirinlik yoshidagi util-kizlar xayotda mustakil kadam tashlash tugrisida anik, asosli fikr bildirishga kiynaladilar. Shu sababli kasb tanlash davrida okilona va tugri yul tutishni bilmay dovdirab Koladilar yoki tavakkaliga ish kuradilar. Uzlarining imko-niyatlarini xisobga olib xarakat kilishga ojiz buladilar. Natijada noxush kechinmalar, umidsizliklar, ijtimoiy sustlik xolatlari vujudga keladi. Ukuvchilarning ba’zilari kasb tanlashda yakkrl kuzga tashlanib turgan namunalarga taklid kiladilar. Bunda uz atrof-laridagi yakin kishilarni nazarda tutadilar, ularning yulidan borishni muljallaydilar. Kuzatishlarimizning birida F. ismli ilk uspirin (akademik litsey ukuvchisi) uz kelajagi xakida kuyidagi fikrlarni bildirdi: "Extimol, kishlok xujalik tex-nikumiga ukishga kirarman. U menga tanish. Unda akamlar ukiganlar. Balki jamoa xujaligida kolib ishlarman. Ukituvchi bulish orzum Xam bor. Chunki pedagogika institutida togamlar ta’lim olmok- dalar..." Ukuvchining bu muloxazasini taxdil kilishning xojati yuk, chunki unda biror maksadga yunalgan g‘oya mavjud emas.
O`quvchilar kollejda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, xar kaysi ilk uspirin fizika yoki matematika bilan tanishadilar.Birok, ularning xammasi kelajakda fizik yoki matematik kasbini egallashni xoxlayvermaydi. Unda yer kurrasi urganiladi, barcha planetalarning xususiyati bilan tanishiladi, uzok, kit’alar dunyo xalkdari tarixi va san’ati buyicha bilimlar beriladi. Ammo barcha ukuvchilar sayyoh bulishni istamaydi. Fan asoslari ukuvchilarga keng kulamda ma’lumot va axborotlar berishga moslashtirilgan bulib, uspirinlar olingan bilimlarning kelajak, shaxsiy turmush, bilimdon shaxs bulish uchun amaliy axamiyatini anglab olishi keraq
O`quvchilarda biror ukuv faniga ishtiyok natijasida ularda xar xil kasblarga kizikish vujudga keladi. Tanlangan kayebni uzlashtirish bilan boglik, fanga kizikish xam ortadi. Natijada tugarak mashgulotlarga va fakultativ kurelarga kuchish imkoniyati vujudga keladi. Bunday imkoniyatdan unumli foydalanish maqsadga muvofikdir.
Akademik litsey va kollej ukuvchilarini kizik,ishlari, mayllari, intilishlari, kobiliyatlari, iste’dodlari asosida tanlagan kasblariga tugri yunaltirish uspirinlar uchun katta xayotiy masaladir. Kasb tanlash jarayonida ilk uspirinlarga ukituvchilar, ota-onalar, jamoatchilik, uz kasbining ustalari, murabbiylar aloxida e’tibor berishlari keraq Kup hollarda ular kattalarning maslaxat va tavsiyalarini xisobga olgan holda kat’iy bir karorga kelishlari mumkin, chunki ular uz xoxishlarini xar tomonlama asoslab bera oladilar.
V.A.Krutetskiyning ma’lumotlariga qaraganda, pedagogika instituta talabalarining yarmi ukituvchilik kasbini yoktirib ukishga kirgan. Ularning kolgan kismi esa institutga tasodifan kirib kolgan. Birok bu oliy ukuv yurtiga uz xoxishi bilan kirgan talabalar orasida xam xdr xil muloxazalar mavjud. Pedagog kasbini yoktirib ukishga kirgan talabalarning chorak kismi fakat olgan bilimlarini boshkalarga urgatish maksadini bildirgan bulsalar, yana shuncha ilk uspirinlar institutda ukitilayotgan biror fanni sevganlari uchun ukishga kirganini aytgan. Talabalarning beshdan bir kismi bolalarni chin kungildan yaxshi kurgani uchun ukituvchilik kasbini tanlagan.
Akademik litsey va kollejni bitirgunicha xamma ukuvchilar kasbini kat’iy tanlaydi, deyish mumkin emas. Ularning aksariyati uzi kelajakda kim bulishini tasavvur xam kila olmaydi va kelajak rejasini xam tuzmaydi. Ilk uspirinlarning kupchiligi ta’lim muassasini tugatgandan sung oliy ukuv yurtida xam ukish tugrisida gapiradilar, bu xakda orzu kiladilar. Lekin unga kira olmagan, ya’ni uzining asosiy maksadiga erisha olmagan yoshlar tushkunlikka tushadilar. Butun orzu-umidlarim barbod buldi, deb uilaydilar, ba’zilari kelgusi yilda ukishga kirishga umid boglaydilar. Kasb-xunarga xar xil munosabatlar xosil bulishining asosiy sababi maktabda ukish davrida kasb tanlash buyicha turli xil niyatlar paydo bulishidir.
V.A.Krutetskiy ilk uspirinlarda uchraydigan motivlardan kuyidagilarni aloxida ifodalaydi: a) biror ukuv faniga kizikish; b) vatanga foyda keltirish istagi (uziga xos psixologik xususiyat va kobiliyatni xisobga olmagan holda); v) shaxsiy krbiliyatini rukach Kilish; g) oilaviy an’analarga rioya etish (vorislik); d) dustlari va urtokdariga er!ashish; ye) ish joyi yoki ukuv yurtining uyiga yakinligi; yo) moddiy ta’minlanish; j) ukuv yurti kurinishining chiroyliligi yoki unga joylashish osonligi.
Shuningdek, boshka turdagi motivlar, masalan, shaxsning biror kasbga, fanga moyilliga, maksadi, unga intilishi, kasb tugrisidagi ma’lumoti, uzining sixat-salomatligi, asab sistemasining va temperamentining xususiyati va xrkazolar ham bulishi mumkin.Ilk uspirinlarda kasblar xakida yakdol tasavvur bulmasligi sababli, ular kuprokxatoga yul kuyadilar. Tanlangan yokitanlanishi zarur bulgan kasb kanday shaxsiy fazilatlarni talab kilishini tushunib yetmaydilar. Uz kobiliyatlarini okilona baholay
olmasliklari tufayli u yoki bu kayebni egallash uchun kanchalik tez va anik harakat kila olishlarini, bu ishga moslasha olishlari mumkinligini bilmaydilar.
Birok hozir mazkur kutsgilsiz holatlarning oldini olish va bartaraf etish imkoniyatlari mavjud. Buning uchun kuyidagi pedagogik-psixologik omillarga alohida e’tibor berish maksadga muvofikdir: 1) kasblarni urganish usullarini ishlab chikish, ularni tasniflash va lunda kilib ifodalash; 2) ukituvchining kasblar buyicha tashvikot ishlari olib borishi, ukuvchilarga kasblar yuzasidan maslaxatlar berishi ilk uspirin va uning ota-onasi bilan birga kasbga yunaltirish tadbirlarini kurib chikishi; 3) ularni kayebning asosiy turlari bilan tanishtirish; 4) mexnat ta’limi darelarida ukuvchilarni kasbga tayyorlash va kizikish uygotish; 5) psixodiaptostik va kasb tanlash usullarining amaliyotga tatbik kilishga moslashtirilgan turlarini ishlab chikish; 6) joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashkil etish; 7) kasb tanlash targiboti yuzasidan ilk uspirinlarni ommaviy axborot vositalariga jalb kllish va psixologik jixatdan tayyorlash.
Tadkikotchilar va amaliyotchilar tomonidan kasbga yunal-tirishning usul va usuliyatlari ishlab chikilgan. Kasblarni xususiyatlariga karab tasniflash va ularni ma’lum tartibga solib ifodalab berishga erishilgan. Bu borada YE.A. Klimovning sxemasi aloxida axamiyatga ega. U kuyidagi kasb turlarini tavsiya kiladi:
Polizchi, chorvador, asalarichi, zootexnik, agronom, urmonchi bionika mutaxassisligi "inson — tabiat".
Chilangar, tokar, montyor, konstruktor, radiotexnik, muxandis texnika mutaxassisligi "inson — texnika".
Ofitsiang, sotuvchi, xamshira, ukituvchi, tarbiyachi, tashkilotchi sotsionomika mutaxassisligi "inson — inson".
Buyokchi, nusxa kuchiruvchi, musikachi, badiiy bezovchi yoki pardozlovchi, bastakor, yozuvchi, rassom — artonomika mutaxassisligi "inson — badiiy obraz".
Oddiyrok ifodalansa, kasblarni tabiatga xizmat kilishga, texnikaga xizmat kilishga, insonga xizmat kilishga va badiiy obrazlar ustida ishlashga doyr kasblarga ajratish mumkin. Lekin mazkur kasblar tasnifida ularning kupchiligi ifodalanmagan. Ana shu guruxdarga unlab yondosh kasb-xunarlarni kiritish mumkin. Kasb tanlashga yullash va kasblarni tartab kilish usullaridan biri — kursatmali vositalar, ya’ni fotostendlardan, kitoblar kurgazmasidan, yosh rassom va tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining maxsulidan, nakkoshlik va texnika tugaragi ishlaridan foydala-nishdir. Bundan tashkari, muzeylarga ekskursiya uyushtirish orkali Xam ayrim kasblarga kizikish uygotish mumkin.Loritilgan muloxazalardan kurinib turibdiki, kasb-xunar tugrisida axborotlar, maslaxatlar berishning uzi ongli ravishda kasb tanlash uchun yetarli emas.»Shunga kura, ilk uspirin ukuvchilarning bilish faoliyatini kuchaytirish, ularni mustakil bilim olishga urgatish ularga uzlarini muayyan faoliyatda sinab kurish imkoniyatini yaratadi. Lekin kasbga yunaltirishning boshka yul va vositalarini xam kidirish va kullash keraq
Mexnat psixologiyasining mugaxassislari kasbga yunaltirishning boshkacha usullarini: barcha fanlarni ukitishning politexnik jixatini chukurlashtirishni; tabiiy-matematik fanlarda atrofdagi ishlab chikarishdan obyekt sifatida foydalanishni; ijtimoiy turkumdagi fanlarni ukitishda ulkashunoslik materiallarini kullab ukuvchilarning kasbga kizikishini oshirish, mexnatga ishtiyek uygotishni; darslarda kasblar xakida axborotlar berib borishni; mexnat soxalari bilan ukuvchilarning mustakil tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya etmokdalar.
Kishlok sharoitida kasb tanlash buyicha kushimcha imkoniyatlar xam mavjud. Chunonchi, yezda ukuvchilarni ishlab chikarishga bemalol jalb etish mumkin. Bunda jismoniy mexnatga ularni kiziktirish, mexnat nashidasidan baxramand etish, ularda mamnuniyat xissini tarkib toptirish, ularda rejali mexnat kilish kunikmasini vujudga keltirish, javobgarlik va mas’uliyat xissini tarkib toptirish lozim. Ilk uspirinlarni mexnatga tayyorlanishga ragbatlantirishii malaka darajasini berish bilan yakunlash ma’kul. Ishlab chikarish mavsumida ukuvchilar brigadalarini tuzishda ularning yosh xususiyatlari, kizikishlari va aqliy kamolotini xisobga olish zarur. Brigadalarda ishlash mexnat va kasbga psixologik tayyorgarlik boskichi buladi. Ukuvchilar uzining kaysi kasb-xunarga yarokdiligi yoki yaroksizligini amaliy ishlarda sinab kuradilar va uzlariga ishonch xosil kiladilar
Kasb tanlashda ilk uspirin yigit-kizlarda kator maksadlar vujudga kelishi mumkin. Dastlabki maksad — bosh maksad deb ataladi va u umumxalk mexnatiga uz ulushini kusha olamanmi, kanday inson bulib yetishaman, xayot va faoliyati ideallarim nimalar bulishi lozim, degan fikrlardan iborat buladi. Yakin va yakkol maksad — dastlabki faoliyat soxasi, mutaxassislikni kanday va kayerda egallash, ukishni tugatgach, dastlabki mexnat faoliyati kaysi lavozimdan boshlanishi, mexnat maxoratini oshirish istikbollari xakidagi muloxazalardan tashkil topadi.
Psixologik nuktai nazardan maksadga erishishning tashki va ichki shart-sharoitlari mavjud. Tashki sharoitlarga maksad yulidagi xar xil kiyinchiliklar, karama-karshiliklar, ziddiyatlar, mazkur muassasa yoki tashkilotning imkoniyatlari, muayyan subyektga — yosh kasb egasiga kursatishi mumkin bulgan karshiligi va xokazolar kiradi. Maksadga erishishning ichki shart-sharoitlariga shaxsning imkoniyatlari, sixat-salomatligi, aqliy kobiliyati, tirishkrkdigi, irodaviy sifatlari (chidamliligi, sabr-tokati) tanlagan kasbi bricha ishlashi uchun zarur fazilatlari va xokazolar kiradi.