Университети кимё – технология факультети

OZON – TIRISHILIGIMIZDI TÁMIYINLEWSHI SIYREK GAZ 
QATLAMI 
Uteniyazov B.K., Izbasqanova G.E 
Qaraqalpaqstan Medicina Instituti 
Aral teǹiziniǹ qurıwı menen mashqalalardiǹ sani jildan jilǵa kόbeyip atir. 
Teǹizdiǹ quriǵan ultanlarında toplanıp qalǵan duzlar, samal nátiyjesinde hawadaǵı 
shaǹlar hám záhárli elementler menen aralasip atir. Iqlimniǹ όzgerisi qurǵaqshiliq 
processiniǹ kúsheyiwi, jawin-shashinlardiǹ kislotaliliǵı artip ketiwi, suwdiǹ 
quraminda duzlardiǹ artiwi, topiraq όnimdarliǵiniǹ kemeyip ketiwi, avtomobiller 

---

54
saniniǹ tez pát penen όsip bariwi, radioaktiv zatlardiǹ ortaliqqa tásiri, bárinende 
beter ozon qatlaminiǹ jemiriliwi, qorshaǵan ortaliqqa kúshli tásirin tiygizbekte. 
Ozon qatlami stratosferaniǹ bir qatlami bolip, ol quyash nurlariniǹ 
molekulyar kislorodqa tásiri nátiyjesinde júzege keledi. Tirishlik ushin ozonniǹ 
áhmiyeti júdá úlken. Sebebi tirishlik ushin qáwipli bolǵan qisqa tolqinli ultrofiolet 
nurlardi ozon όzine siǹiredi hám sol arqali jer betindegi barliq tirishlikti qorǵaydi. 
Ozon quyash nurlari tásirinde kislorod, azot oksidi hám basqada gazler qatnasinda 
payda boladi. Ultrafiolet nurlari muǵdariniǹ artiwi organizmge keri tásir etedi. 
Búgingi kúnge názer salatuǵin bolsaq RosAl alyuminiy όndiriwshi kompaniyasina 
qarasli Tajikistandaǵı zavod tiykarınan boksit (Al
2
O
3
) hám kriolit penen jumis 
isleydi. Mineral kriolittiǹ formulasi K
3
AlF
6
. Bul birikpeler sintetikaliq jollar menen 
islep shiǵiladi. Soniǹ ftorli birikpeleri Ózbekstan aymaǵına jıl dawamında όziniǹ 
ziyanlı tásirin kόrsetip kelmekte.
Qıtaydaǵı sanaattiǹ joqari pát penen rawajlanıwı nátiyjesinde shiǵindilarınan 
shiǵip atirǵan záhárli gazleri passat samallari menen birge uship keliwi 
nátiyjesinde ekologiyamızǵa tásir tiygizbekte. Bulardiǹ barliǵı ozon qatlaminiǹ 
jemiriliwine, hawaniǹ pataslawına, topıraq ústiǹgi qabatınıǹ ziyanlanıwına qala 
berdi insán den sawlıǵına kúshli tásir kόrsetpekte. 
1985-jılı ozon qabatin asiraw maqsetinde Vena konvenciyası qabıl etildi, 
1987 Monreal protokolı menen konvenciyaǵa όzgerisler kiritildi. 1993-jılı 18- 
mayda Ózbekstan bul konvenciyaǵa qosılıp, ftor-xlorlı xladonlardıǹ ornına 
ammiyaklı suwıtqıshlardan paydalanıwǵa όtti.
Nόkis qalasi átirapindaǵı “jasil belbew” dástúriniǹ islengenine 20 jıl bolǵan 
bolsada, qala ishinde iyne japıraqlı dekorativ terekler otirǵiziw όz rawajlanıwın 
tappadı. Anıq esaplar boyınsha 1 ǵana shirsha, emen, qaraǵay aǵashlari bir jilda 
32-35 tonna shaǹdi, 55-58 tonna kόmir-qishqil gazin uslap qaladi. Atmosferaǵa 22-
23 tonna kislorod, 5-7 tonna ozon bόlip shiǵaradi. Qala ishinde ekologiya isleri 
menen turaqli shuǵillanatuǵin qalaliq SES, Abadanlastiriw kárxanasi, Ekosan 
jamiyetlik fondı, qalaliq hákimiyat hám basqa mekemeler qala ishinde dekorativ 
tereklerdi kόbeytiw, májburiyatina iye emes. Ótken jılı 1-noyabrde Ózbekstan 
prezidenti pármani menen qabil etilgen 2030 jilǵa shekemgi “Óorshaǵan ortalıqtı 
qorgaw” koncepciyasınıǹ 5- punktinde, qala ishinde dekorativ tereklerdi kόbeytiw 
boyınsha Mamleketlik ekologiya komitetine 2021-jıldıǹ 1- dekabrine jol kartasın 
islep shiǵıw tapsırılǵan.
Ózbekstan Respublikasınıǹ 2030 jılǵa shekemgi dáwirde qorshaǵan ortalıqtı 
qorǵaw koncepciyasi sheǹberindegi keltirilgen maqsetli waziypalar azǵana bolsada 
όziniǹ nátiyjesin beredi degen úmittemiz. Bunda : 

---

55
- Aral teǹiziniǹ qurıǵan ultaniniǹ Ózbekstandaǵı bόlimine toǵayliqlar 
maydaniniǹ oniǹ jámi aymaǵina salistirǵanda 60 % jetkeriw.
- Atmosfera hawasina pataslandiriwshi zatlar shiǵariliwin 10 % 
kemeyttiriw. 
-Transport qurallariniǹ 80 % gaz-ballon janilǵisi hám elektr energiyasinda 
islewge όtkeriw. 
- Ayriqsha qásiyetke iye shiǵindilardı (quraminda sinap bolǵan shiǵindilar, 
avtoshinalar, akkumulyator, isletip bolinǵan maylar hám basqalar) qayta islew 
kόlemin 30 % kόteriw kόzde tutilmaqta.
Bul ilájlardıń όz waqtında orınlanıwı Qaraqalpaqstandaǵı ekologiyalıq 
sharayattıń jaqsılanıwına alıp keledi. Sonlıqtan jámiyet itibarın átirap -ortalıqtı 
qorǵaw máselelerine tartıw, shańaraqtan baslap hár kimniń ekologiyalıq 
mádeniyatın qáliplestiriw zárúr.