Universiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish

2.2. O‘zbekistonda vasiylik va homiylik organlari faoliyatini rivojlantirish 

istiqbollari 

O‘zbekiston Respublikasida vasiylik va homiylik organlari jamiyatning har 

bir  bosqichida  muhim  rol  o‘ynaydi. O‘zbekiston  Respublikasining  ijro  etuvchi 

hokimiyati  vasiylik  va  homiylik  faoliyatini  tashkil  etish  va  amalga  oshirish 

huquqiga ega. Ya’ni vasiylik va homiylik sohasidagi faoliyatni amalga oshiruvchi 

davlat  organlari  jumlasiga  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi, 

O‘zbekiston  Respublikasi  Xalq  ta’limi  vazirligi,  O‘zbekiston  Respublikasi 

Sog‘liqni  saqlash  vazirligi,  O‘zbekiston  Respublikasi  Mehnat  va  aholini  ijtimoiy 

muhofaza  qilish  vazirligi,  mahalliy  davlat  hokimiyati  organlari  va  ularning 

tizimlari kiradi.

  

Ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalarni joylashtirish, chet el fuqarolarining 

oilalarini  tarbiyalash  bo‘yicha  o‘z  faoliyatlari  doirasida  vasiylik  va  homiylik 

organlari  birinchi  navbatda  asrab  oluvchi  ota-ona  bo‘lishni  istagan  fuqarolarni 

qidirish  va  tanlashni  ta'minlashi  shart. Ushbu  yo‘nalishni  amalga  oshirish  aholini 

ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalarni oilaga joylashtirish imkoniyatlari to‘g‘risida 

xabardor  qilish  bo‘yicha  ishlarni  muntazam  ravishda  rejalashtirish  va  tashkil 

etishni  talab  qiladi. Bolani  oilaga  qabul  qilmoqchi  bo‘lgan  shaxslarning 

psixologik-pedagogik  tayyorgarligi  ham  muhim  jihatdir. Farzandlikka  olingan 

bolalar 

boshqa 

mamlakatga 

muayyan 

yurish-turish 

qobiliyatlari, 

o‘z 

mamlakatlariga singdirilgan tushunchalar, odatlar to‘plami bilan kelishadi. Boshqa 

joy    muhitida  bola  psixologik  noqulaylikni  boshdan  kechiradi. Bolani  asrab 

olishning maqsadi nafaqat bolaning oilasini yaratishi, balki uning manfaatlari iloji 

boricha  inobatga  olinishini  ta'minlashdir,  masalan,  farzand  asrab  olgandan  keyin 

saqlanib qolishi kerak bo‘lgan madaniy, etnik yoki milliy o‘ziga xoslikni o‘z ichiga 

oladi.

32

 

Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, vasiylik va homiylik imkoniyatlaridan to‘liq 

foydalanilmaydi. Amalda,  sudlanganlik,  qoida  tariqasida,  faqat  qamoqqa  olingan 

                                                           

32

 

Летова

 

Н

.

В

. 

Усыновление

 

в

 

Российской

 

Федерации

: 

правовые

 

проблемы

 // 

Вольтер

 

Клуверс

. 

М

., 

2006. 

С

.191. 

Удалить Водяной Знак

Wondershare

PDFelement

---

34 

 

kishining qarindoshlari vasiy yoki homiy bo‘lishi mumkinligi, vasiylik va homiylik 

uzoq  vaqt  davomida  o‘rnatilishi  va  vasiylikni  belgilash  tartibi  o‘ta  murakkab  va 

uzoq  bo‘lganligi  to‘g‘risida  qaror  chiqardi. Bunday  aldanishlar  nafaqat  potentsial 

vasiylar  va  homiylarga,  balki  vasiylik  va  homiylik  organlari  xodimlariga  ham 

xosdir. Ko‘pincha  vasiylik  (homiylik)  fuqarolarning  boshqa  tashkil  etish  shakllari 

bilan aralashib ketadi. 

Bu  holat  murakkab  sabablarga  ko‘ra  yuzaga  keladi,  ammo  aholida  zarur 

ma’lumotlarning  yetishmasligi  yoki  munitsipalitetlarning  byudjetida  mablag’ 

yetishmasligi asosiy sabab emas. Buning muhim sababi - harakatsizlik vasiylikning 

zamonaviy  huquqiy  modelining  nomukammalligidir. Vasiylik  va  homiylikni 

huquqiy  tartibga  solishda  dispozitiv  tamoyillarni  kuchaytirish,  vasiylik  va 

homiylikning  huquqiy  munosabatlar  ishtirokchilarining  turli  manfaatlariga  javob 

beradigan modellarini yaratish zarur. 

Vasiylik  va  homiylik  institutining  muammolari  yuridik  fanlarning 

e’tiboriga  loyiqdir,  chunki  uzoq  vaqt  davomida  ushbu  muassasa  batafsil 

o‘rganilmagan. Unga  ahamiyatsiz  deb  qarash  huquqshunos  olimlar  orasida 

an’anaga  aylangan. Bugungi  kunga  qadar  N.M. Ershova:  “Oila  huquqi  bo‘yicha 

mutaxassislar  umuman  vasiylik  va  homiylikni  o‘z  sohasi  deb  hisoblamaydilar, 

fuqarolar esa ushbu institutni rivojlantirmaydilar, chunki bu oilaviy huquq sohasiga 

taalluqlidir”.

33

 

Ayni  paytda,  fuqarolik  qonunchiligida  va  fuqarolik  fanida  ro‘y  bergan 

o‘zgarishlar  vasiylik  va  homiylik  institutini  isloh  qilish  zarurligini  belgilab 

beradi. O’zbekiston  qonunchiligi  tizimida  oilaviy  huquqning  o‘rni  g‘oyasi 

o‘zgardi,  atipik  kelishuvlardan  foydalanish  tez-tez  uchraydi,  davlatning  fuqarolik 

munosabatlaridagi  ishtiroki  doirasini  kengaytirish  tendentsiyasi  mavjud  va 

xizmatlar  nazariyasi  faol  rivojlanmoqda. Ushbu  holatlar  vasiylik  va  homiylik 

munosabatlarida  fuqarolik-huquqiy  mexanizmlarini  qo‘llash  imkoniyatlarini 

muhokama qilish uchun muhim shartlardir. 

                                                           

33

 

Ершова

 

Н

.

М

. 

Вопросы

 

семьи

 

в

 

гражданском

 

праве

. 

М

., 1977. 

С

. 46 

Удалить Водяной Знак

Wondershare

PDFelement

---

35 

 

Vazirlar  Mahkamasining  “Bola  himoyasi”  yagona  elektron  dasturiy 

monitoring  tizimini  joriy  etish  chora-tadbirlari  to‘g‘risida”gi  qarori  loyihasi 2021 

yil 2 fevralda e’lon qilindi. 

Loyiha  Bosh  prokuratura  tomonidan   ota-ona  qaramog‘idan  mahrum 

bo‘lgan bolalarning huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlarini ta’minlash hamda 

bolalarga  g‘amxo‘rlik  qilishga  mutasaddi  bo‘lgan  tuzilmalarning  mas’uliyatini 

yanada  oshirish,  ushbu  yo‘nalishda  idoralararo  tezkor  axborot  almashinuvini 

yo‘lga qo‘yish, vasiylik va homiylik organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish 

maqsadida ishlab chiqildi. 

Vasiylik  va  homiylik  organlari  tomonidan  2020  yilda  respublika  bo‘yicha 

11  764  nafar  yetim  va  ota-ona  qaramog‘idan  mahrum  bo‘lgan  bolalar  aniqlangan 

hamda  9  731  nafar  voyaga  yetmaganlarning  qonuniy  manfaatlarini  himoya  qilish 

maqsadida  sudlarda  yoki  nizoli  jarayonlarda  ishtirok  etilgan.  Bugungi  kunda 

vasiylik  va  homiylik  organlari  nazoratida  71  628  nafar  voyaga  yetmagan  bolalar 

mavjud.

34

 

Ayni paytda nazoratsiz va qarovsiz qolgan bolalar hisobini yuritish yagona 

bazasining mavjud emasligi bu sohada tizimli tahlil qilish imkonini bermaydi. 

Tahlillar  ijtimoiy  himoyaga  muhtoj  chin  yetimlar,  ota-onasi  chet  elga 

ketgan,  ajrashgan hamda  notinch  oilalar  farzandlari ba’zan nazoratsiz va qarovsiz 

qolayotganligini  ko‘rsatmoqda.  Oqibatda  bunday  bolalar  jinoyat  ko‘chasiga  kirib 

qolishi, ayrim hollarda esa balog‘atga yetmagan yoshlar o‘rtasida erta tug‘uruq, o‘z 

joniga suiqasd qilish kabi salbiy holatlarning paydo bo‘lishiga olib kelmoqda. 

Birgina  Buxoro  viloyatida  chet  elga  chiqib  ketgan,  ajrashgan  va  boshqa 

muammolari  bo‘lgan  17  330  nafar  fuqarolarning  nazoratsiz  yoki  qarovsiz  qolgan 

4073  nafardan  ortiq  bolalarini  to‘la-to‘kis  ijtimoiy  muhofaza  qilishda  uzilish  va 

ayrim kamchiliklar yuzaga kelgan. 

Xususan,  4073  nafar  bolalarning  atigi  995  nafariga  (24  foiz)  vasiy  yoki 

homiy  tayinlangani,  1086  nafarida  o‘quv  qurollari  hamda  oziq-ovqat 

mahsulotlariga muhtojlik mavjudligi, 43 nafari ta'limga jalb qilinmagani aniqlandi. 

                                                           

34

 https://kun.uz/uz/48068072  

Удалить Водяной Знак

Wondershare

PDFelement

---

36 

 

Bosh  prokuratura  tashabbusi  bilan  shu  kabi  yana  ko‘plab  muammolarni 

bartaraf etishga qaratilgan “Bola himoyasi” elektron dasturiy ta’minot tizimi ishlab 

chiqilib, tajriba tariqasida Buxoro viloyatida muvaffaqiyatli ishga tushirildi.  

Bu  tizim  ota-ona  qaramog‘isiz  qolgan  har  bir  bola  to‘g‘risidagi  barcha 

zarur ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. U orqali har bir bolaning ahvoli, nima bilan 

mashg‘ulligi,  uning  huquqi,  erkinligi  va  manfaatini  kim  qay  tarzda 

ta’minlayotganini bevosita kuzatish mumkin. 

Mazkur  tizim  sinov  tariqasida  ishlagan  ikki  oy  mobaynida  Buxoro 

viloyatidan  chet  elga  chiqib  ketgan  ota-onalarning  493  nafar  bolalari  tizimga 

kiritilib, ularning 386 nafariga vasiy, 107 nafariga homiy tayinlangan. 

Tizimda  nazoratsiz  va  qarovsiz  qolgan  bolalarga  doir  ma’lumotlarning 

sektorlar  kesimida  tahlil  qilinishi  imkoniyati  yaratilganligi  sababli  1086  nafar 

bolalarga  o‘quv  qurollari,  oziq-ovqat  mahsulotlari  hamda  shaxsini  tasdiqlovchi 

hujjatlar  berilishi  hamda  536  nafari  tibbiy  ko‘rikdan  o‘tkazilishi  ta'minlandi,  43 

nafari ta'limga jalb qilinib, huquqlari tiklandi.

35

 

Mazkur qarorning qabul qilinishi va elektron dasturiy tizim to‘laqonli ishga 

tushirilishi natijasida: 

•

 

hujjatlar  aylanishining  qog‘oz  shaklidan  voz  kechilib,  ularni  elektron 

tayyorlash,  yuklash  va  tezkor  aylanish  (onlayn)  imkoniyati  paydo  bo‘ladi,  ya'ni 

vasiy va homiy tayinlash jarayoni avtomatlashtiriladi; 

•

 

ortiqcha sansalorlik hamda suiiste'molchiliklar oldi olinadi; 

•

 

yagona  ma'lumotlar  bazasi  shakllanib,  statistik  ko‘rsatkichlar  haqqoniyligi 

ta'minlanadi; 

•

 

bolaning  ta'lim-tarbiyasi  va  sog‘lig‘i,  to‘garakka  jalb  qilinganligi  hamda 

ota-onasining bandligi haqidagi ma'lumotlar real vaqt rejimida kuzatib boriladi; 

•

 

bolalar qarovsizligini sektorlar kesimida tahlil va nazorat qilish imkoniyati 

yaratiladi. 

                                                           

35

 https://regulation.gov.uz/uz/d/28702  

Удалить Водяной Знак

Wondershare

PDFelement

---

37 

 

Afsuski,  amaliyot  shuni  ko‘rsatdiki,  vasiylik  va  homiylik  organlari 

tomonidan  yetim  bolalar  va  ota-ona  qaramog‘isiz  qolgan  bolalarni  jurnallarda 

ro‘yxatdan  o‘tkazish  tartibi  ustidan  tegishli  nazoratning  yo‘qligi  farzand  asrab 

oluvchi  potentsial  ota-onalariga  bolalar  to‘g‘risidagi  har  qanday  ma’lumotlarni 

taqdim etishni qasddan kechiktirishga olib keladi.  

Hozirda  eng  dolzarb  masala  -  bu  vasiylik  va  homiylik  organlarining  ish 

sifati. Xodimlarning  xatti-harakatlari  ko‘pincha  rasmiy  xarakterga  ega,  lekin 

qarorlarni  qabul  qilish  asosan  nazoratsiz,  vasiylik  va  homiylik  organlari 

faoliyatining  yagona  mezonlari,  yagona  yondashuvlar  va  bir  xil  huquqni  qo‘llash 

amaliyoti  mavjud  emas. Hukumat  ota-ona  qaramog‘isiz  qolgan  bolalarning 

farovonligini  nazorat  qilish  va  nazorat  qilish  uchun  mas'ul  bo‘lgan  asosiy  davlat 

organlari  qatoriga  kiradigan    vasiylik  va  homiylik  organlarini  isloh  qilish 

zarurligini  alohida  qayd  etishi  lozim. Vasiylik  va  homiylik  tizimini  isloh  qilishga 

yangi  qonunlarni ishlab  chiqish  va amaldagi qonunchilikka  o‘zgartirishlar kiritish 

yordam beradi. 

O‘zbekistonda  2019-2023  yillarda  Mehribonlik  uylarini  (bolalar  uylarini) 

deinstitutsiyalashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi qabul qilinadi. Bu Prezident 

Shavkat  Mirziyoevning  2019  yil  11  fevraldagi  yetim  bolalar  va  ota-ona 

qaramog‘isiz  qolgan  bolalarni  ijtimoiy  himoyasini  kuchaytirish to‘g‘risidagi 

farmoni bilan nazarda tutilgan.

36

 

Farmonda bolalarni joylashtirishning oilaviy va boshqa muqobil shakllarini 

keng  joriy  etish,  ayniqsa  ularni  tarbiyalash  (homiylik)  uchun  oilaga  qabul  qilish, 

shuningdek,  bolalarni  mustaqil  hayotga  tayyorlash  uchun  qulay  shart-sharoitlarni 

yaratish bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rish zarurligi qayd etilgan. 

2019 yil 1 martdan boshlab homiylik ostiga olingan (homiylik ostidagi) har 

bir  bolaga  to‘lanadigan  nafaqa  miqdori  1,33  baravar  oshirilib,  820  ming  so‘mni 

                                                           

36

 https://www.gazeta.uz/ru/2019/02/12/children/  

Удалить Водяной Знак

Wondershare

PDFelement

---

38 

 

tashkil  etdi, keyinchalik  inflyatsiya  darajasidan  past  bo‘lmasligi  qayd  qilib 

qo‘yildi. 

Farmonga  binoan,  Vasiylik  va  homiylik  organlari,  Mehribonlik  uylari, 

bolalar  shaharchalari,  bolalar  uylari  va  yetim  bolalar  va  ota-ona  qaramog‘isiz 

qolgan  bolalar  uchun  boshqa  ta'lim  muassasalari  yetim  bolalar  va  ota-ona 

qaramog‘isiz 

qolgan 

bolalarni 

joylashtirish 

bilan 

bog‘liq 

hujjatlarni 

rasmiylashtirishda davlat boji va yig‘imlarini to‘lashdan ozod qilindi.  

O‘zbekiston aholisining taxminan 33 foizini 18 yoshgacha bo‘lgan bolalar 

tashkil  etadi. YUNISEFning  "O‘zbekiston  kelajagiga  sarmoyasi"  ma'lumotlariga 

ko‘ra,  mamlakatda  aksariyat  bolalar  «jon  boshiga  kuniga  10  000  so‘mdan  (1,2 

AQSh  dollar)  kam  daromadli  oilalarda  yashaydilar. Natijada,  aksariyat  bolalar 

yetarli darajada parvarish qila olmaydigan oilalarda yashaydilar».

37

 

Bolalar  davlatning  kelajagi  va  butun  jamiyatning  kelajagi  uning  o‘sib 

kelayotgan  avlodiga  qanday  g‘amxo‘rlik  qilishiga  bog‘liqligini  hamma 

biladi. Albatta,  bolalar  huquqlarini  himoya  qilishning  yangi  mexanizmlarini 

yaratish  zarurligi  aniq,  chunki  bugungi  kunda  O‘zbekistonda  aholining  eng 

himoyalanmagan toifasi aynan bolalardir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                           

37

 https://www.gazeta.uz/ru/2019/03/05/deinstitutionalization/  

Удалить Водяной Знак

Wondershare

PDFelement

---

39