Universiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish

II-BOB. O‘ZBEKISTONDA VASIYLIK VA HOMIYLIK ORGANLARI 

FAOLIYATI TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH 

2.1. Vasiylik va homiylik organlari faoliyatining me’yoriy-huquqiy 

asoslari. 

XX  asrda  dunyo  hamjamiyatida  ijtimoiy-iqtisodiy  tizimda  tub  o‘zgarishlar 

yuz  berdi.  Shaxsning  jamiyatdagi  mavqei  huquqiy  jihatdan  mustahkamlandi.  Bir 

tomondan, inson erkinroq bo‘lib qoldi, ammo boshqa tomondan, shaxsga nisbatan 

ijtimoiy g‘amxo‘rlik sezilarli darajada kamaydi. 

Bunga  alohida  muhtoj  bo‘lgan  fuqarolarga  ijtimoiy  yordam  ko‘rsatish 

shakllaridan  biri  bu  vasiylik  yoki  homiylikni  o‘rnatishdir.  Ota-ona  qaramog‘isiz 

qolgan  bolalarni  joylashtirish  masalalari  tarixiy  jihatdan  davlat  va  jamoatchilik 

e’tiborini  tortib  kelgan.  Vasiylik  va  homiylik,  bir  tomondan,  bolaning  taqdirini 

oilada  yashashga  yaqin  sharoitlarda  tashkil  etishga  imkon  beradi,  boshqa 

tomondan,  bu  huquq  va  manfaatlarga  rioya  etilishi  ustidan  nazorat  o‘rnatishga 

imkon beradi. 

Ma’lumki,  respublikamizda  vasiylik  va  homiylik  bilan  bog‘liq  huquqiy 

munosabatlar  asosan  Fuqarolik  kodeksi,  Oila  kodeksi,  «Vasiylik  va  homiylik 

to‘g‘risida»gi  qonun,  Vazirlar  Mahkamasi  qarori  bilan  tasdiqlangan  «Vasiylik  va 

homiylik to‘g‘risidagi Nizom» va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. 

Biroq,  shiddat  bilan  rivojlanayotgan  davr  mazkur  me’yoriy-huquqiy  hujjatlarni 

bugungi kun talabiga moslashtirishni talab etdi. Qolaversa, hujjatlar tahlili vasiylik 

va  homiylikka  muhtoj  barcha  toifadagi,  ayniqsa,  sud  tomonidan  muomalaga 

layoqatsiz  yoki  muomala  layoqati  cheklangan,  deb  topilgan  shaxslar  hamda 

sog‘lig‘i  tufayli  vasiylik  va  homiylikka  muhtoj  shaxslarga  nisbatan  vasiylik  va 

homiylikni  amalga  oshirish  mexanizmlarini  yanada  takomillashtirish  zarurligini 

ko‘rsatdi.  

Shuningdek,  amaldagi  qonunchilikka  ko‘ra,  vasiylik  va  homiylik  bir  oy 

muddat  ichida  tayinlanishi,  vasiylik  va  homiylikka  muhtoj  shaxslarni  oldindan 

joylashtirish  shakllari  aniq  belgilanmagani  ularning  mulkiy  va  boshqa  huquqlari 

buzilishiga  olib  kelayotgandi.  Bundan  tashqari,  vasiylik  yoki  homiylikka  olishni 

Удалить Водяной Знак

Wondershare

PDFelement

---

28 

 

istagan shaxslarni saralash, ularning pedagogik-psixologik va ijtimoiy tayyorligini 

aniqlash  bo‘yicha  aniq  mezonlar  mavjud  emasligi  vasiylik  va  homiylikka  muhtoj 

shaxslarning moslashishida muayyan muammolarni vujudga keltirayotgan edi.  

Shu  va  boshqa  muammolarni  bartaraf  etish  maqsadida  2014  yilning  2 

yanvarida  «Vasiylik  va  homiylik  to‘g‘risida»gi  O‘zbekiston  Respublikasi 

Qonunining ahamiyati haqida so‘z yuritish o‘rinlidir.  

Qonunga  ko‘ra,  vakolatli  organlar  faoliyatini  muvofiqlashtirish,  ularning 

huquq,  majburiyat  va  javobgarliklarini,  vasiylik  va  homiylikning  samarali 

mexanizmlarini  belgilash,  uni  davlat  tomonidan  qo‘llab-quvvatlash,  vasiylik  va 

homiylikka  olingan  shaxsga  tegishli  mol-mulkni  saqlash  va  boshqarish  bilan 

bog‘liq  qoidalarni  takomillashtirish,  vasiy  va  homiylarning  javobgarliklarini 

belgilash kabi munosabatlarni tartibga solish nazarda tutilgani ahamiyatlidir.  

Qonunda  vasiylik  va  homiylik  mexanizmlari  xalqaro  me’yor  va  zamon 

talablariga  muvofiqlashtirilgan.  Shu  bilan  birga  qonun  jamiyat  va  davlatning 

alohida  qo‘llab-quvvatlashiga  ehtiyojmand  aholi  manfaatlarini  har  tomonlama 

hisobga olish,  ifodalash  va himoya  qilishga  qaratilgan.  Unda  asosiy  tushunchalar, 

davlat  siyosatining  yo‘nalishlari,  davlat  organlarining  vasiylik  va  homiylik 

sohasidagi vazifalari va vakolatlarini belgilab beruvchi me’yorlar aks etishi alohida 

ahamiyat kasb etadi.  

Chunonchi,  qonunning  19-moddasiga  ko‘ra,  vasiylik  va  homiylik  tuman, 

shahar  hokimining qarori bilan belgilanadi.  Vasiylik  yoki  homiylik  belgilanishiga 

muhtoj  bo‘lgan  shaxsning  yashash  joyi  bo‘yicha,  agar  shaxs  muayyan  yashash 

joyiga ega bo‘lmasa, vasiyning yoki homiyning yashash joyi bo‘yicha belgilanadi. 

Ota-ona  yashash  joyida  vaqtincha  bo‘lmaganda,  agar  bola  ular  tomonidan  olti 

oydan ortiq muddatga qarindoshlarining yoki boshqa yaqin kishilarning vasiyligida 

yoki homiyligida va nazorati ostida qoldirilgan bo‘lsa, mazkur shaxslarning bolaga 

nisbatan vasiyligi yoki homiyligi belgilanadi.  

Qonunda belgilanishicha, voyaga yetgan fuqarolar faqat o‘z roziligiga ko‘ra 

vasiy  yoki  homiy  etib  tayinlanishi  mumkin.  Tuman,  shahar  hokimi  vasiy  yoki 

Удалить Водяной Знак

Wondershare

PDFelement

---

29 

 

homiy  bo‘lish  istagini  bildirgan  shaxsning  yozma  arizasiga  muvofiq  vasiy  yoki 

homiy tayinlaydi.  

Shuningdek, ota-onalik huquqidan mahrum etilgan yoki ota-onalik huquqlari 

cheklangan;  sud  tomonidan  muomalaga  layoqatsiz  yoki  muomala  layoqati 

cheklangan  deb  topilgan;  sobiq  farzandlikka  oluvchilar,  agar  farzandlikka  olish 

ularning  o‘z  zimmasiga  yuklatilgan  majburiyatlarini  bajarishdan  bo‘yin 

tovlaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi, ota-onalik huquqlarini suiiste’mol 

qilganligi,  farzandlikka  olinganlar  bilan  shafqatsiz  munosabatda  bo‘lganligi, 

surunkali  alkogolizm  yoki  giyohvandlikka  mubtalo  bo‘lganligi  oqibatida  bekor 

qilingan;  o‘z  zimmasiga  yuklatilgan  majburiyatlarini  bajarmaganligi  yoki  lozim 

darajada  bajarmaganligi  yoxud  o‘z  huquqlarini  suiiste’mol  qilganligi  uchun  vasiy 

yoki  homiy  majburiyatlarini  bajarishdan  chetlashtirilgan;  qasddan  sodir  etgan 

jinoyati uchun ilgari hukm qilinganlar mazkur qonunga muvofiq vasiy yoki homiy 

etib tayinlanishi taqiqlanadi.  

Qonunda  vasiylik  va  homiylikni  tugatish,  vasiy  va  homiyni  o‘z 

majburiyatlarini  bajarishdan  ozod  qilish  hamda  chetlatish,  vasiylikdagi  va 

homiylikdagi shaxslarning mulkiy huquqlarini himoya qilish, vasiylik va homiylik 

sohasidagi nazorat kabi masalalar ham belgilab berilgan.  

Muxtasar aytganda, vasiylik va homiylikka muhtoj shaxslar, avvalo, yordam 

hamda  qo‘llab-quvvatlashga  muhtoj  kishilar.  Bunday  shaxslarning  huquq  va 

manfaatlari  xalqaro  huquq  me’yorlariga  muvofiq  keladigan  qonun  orqali  himoya 

qilinishi,  vasiylik  va  homiylik  bilan  bog‘liq  munosabatlarning  tizimlashtirilishi 

jamiyatda ijtimoiy adolat mustahkamlanishida o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. 

To‘g‘ridan-to‘g‘ri  nomlangan  institutning  huquqiy  tabiati  to‘g‘risida  savol 

munozarali  bo‘lib  qolmoqda,  ya'ni:  bu  fuqarolik  qonuni,  oilaviy  huquq  yoki 

murakkab institut. Fuqarolik va oilaviy qonunchilikka o‘zgartirishlar kiritishni o‘z 

ichiga  olgan  vasiylik  va  homiylik  tizimidagi  so‘nggi  islohot  ko‘plab  yangi 

muammolarni  keltirib  chiqardi  va  olib  borilgan  tadqiqotlarning  dolzarbligini 

kuchaytirdi. 

Удалить Водяной Знак

Wondershare

PDFelement

---

30 

 

Vasiylik  va  homiylikning  qonunchilik  rivojlanishining  hozirgi  bosqichidagi 

huquqiy  mohiyatini  o‘rganish  ushbu  huquqiy  institutni  rivojlantirish  vektorining 

o‘zgarishi  to‘g‘risida  xulosalar  chiqarishga  asos  bo‘lib  xizmat  qiladi. Uzoq  vaqt 

davomida  vasiylik  va  homiylik  muassasa  sifatida  ham  fuqarolik,  ham  oilaviy 

huquqda mustaqil o‘rin egallab kelgan. 

Oila  qonunchiligida  voyaga  yetmagan  bolalarning  manfaatlarini  himoya 

qilishni  ta'minlashga  qaratilgan  bir  nechta  institut  mavjud. Yetim  bolalar  va  ota-

ona  qaramog‘isiz  qolgan  bolalar  huquqlari  va  manfaatlarini  himoya  qilishni 

ta’minlashga  chaqirilganlar  uchun  alohida  joy  hisoblanadi.   Davlat  siyosati  yetim 

bolani  davlat  muassasasiga  (bolalar  uyiga  yoki  maktab-internatiga)  emas,  balki 

bolani  boqa  oladigan,  uni  tarbiyalashga  qodir  odamlar  oilasiga  joylashtirish 

zarurligi  g‘oyasini  jamoatchilik  ongida  mustahkamlashga  qaratilgan,  hayotdagi 

muammolar va qiyinchiliklarni yengishga yordam berishga qaratilgan. 

Farzandlikka  olish  yoki  asrab  olish  -  bu  ota-onalar  va  bolalar  o‘rtasida 

bo‘lgani  kabi  asrab  olingan  bola  bilan  shaxs  yoki  uni  homiylikka  olgan  shaxslar 

yoki  shaxslar  o‘rtasida  shaxsiy  va  mulkiy  munosabatlar  o‘rnatiladigan  huquqiy 

aktdir.

28

  

Vasiylik  yoki  homiylik  yetim  bolalarga  va  ota-ona  qaramog‘idan  mahrum 

bo‘lgan bolalarga quyidagi hollarda belgilanadi:  

-ota-onasi  vafot  etganda  yoki  sud  tomonidan  vafot  etgan  deb  e’lon 

qilinganda;  

-ota-onasi  sud  qarori  bilan  ota-onalik  huquqidan  mahrum  etilganda  yoki 

ularning ota-onalik huquqi cheklanganda;  

-ota-onasi  ikki  oydan  ortiq  kasal  bo‘lishi  oqibatida  o‘zlarining  ota-onalik 

majburiyatlarini bajara olmaganda;  

-ota-onasi sud qarori bilan muomalaga layoqatsiz deb topilganda;  

                                                           

28

 

Семейный

 

кодекс

 

Российской

 

Федерации

 

от

  29 

дек

.  1995 

г

. 

№

  223-

ФЗ

  (

в

 

ред

. 

от

  21.07.2007 

№

194-

ФЗ

)  // 

Собр

. 

законодательства

 

Рос

. 

Федерации

.  -  1996.  - 

№

  1.  - 

Ст

.  16;  2007.  - 

№

  30.  - 

Ст

. 

3808. 

Удалить Водяной Знак

Wondershare

PDFelement

---

31 

 

-ota-onasi yashash joyida vaqtincha bo‘lmaganda, agar bola ular tomonidan 

olti  oydan  ortiq  muddatga  qarindoshlarining  yoki  boshqa  yaqin  kishilarining 

vasiyligida yoki homiyligida va nazoratida qoldirilgan bo‘lsa;  

-ota-onasi  yashash  joyida  olti  oydan  kam  bo‘lmagan  muddatga  vaqtincha 

bo‘lmaganda,  agar  bola  ular  tomonidan  qarindoshlarining  yoki  boshqa  yaqin 

kishilarining  vasiyligida  yoki  homiyligida  va  nazoratida  qoldirilgan  bo‘lsa,  agar 

vasiylik yoki homiylik bolaning manfaatlari uchun zarur bo‘lsa;  

-ota-onasi bedarak yo‘qolganda;  

-ota-onasi  bolalarni  tarbiyalash  yoki  ularning  huquq  va  manfaatlarini 

himoya  qilishdan  bo‘yin  tovlaganda,  shu  jumladan,  ota-ona  tarbiya,  davolash 

muassasalari,  aholini  ijtimoiy  muhofaza  qilish  muassasalari  va  shunga  o‘xshash 

muassasalardan  bolasini  olishdan  bosh  tortganda,  shuningdek,  boshqa  zarur 

hollarda.

29

 

O‘zbekiston Respublikasining “Vasiylik va homiylik to‘g‘risida”gi Qonuni 

6-moddasiga ko‘ra, vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo‘lgan shaxslar 

aniqlanganda, 

huquqni 

muhofaza 

qiluvchi 

organlar, 

fuqarolik 

holati 

dalolatnomalarini  yozish  organlari,  mehnat  va  aholini  ijtimoiy  muhofaza  qilish 

organlari,  ta’lim  muassasalari  va  sog‘liqni  saqlash  muassasalari,  shuningdek, 

fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari mazkur shaxslar aniqlangan kundan 

e’tiboran yetti ish kuni ichida ular haqidagi ma’lumotlarni yozma shaklda vasiylik 

va homiylik organlariga yuboradi. 

Vasiylar  o‘z  vasiyligidagi  shaxslarning  qonuniy  vakili  bo‘lib,  ularning 

nomidan  yoki  ularning  manfaatlarini  ko‘zlab  barcha  zarur  bitimlarni  tuzadi. 

Homiylar esa o‘z homiyligidagi shaxslarning qonuniy vakili bo‘lib, homiyligidagi 

shaxslarga  o‘z  huquqlarini  amalga  oshirishida  va  majburiyatlarini  bajarishida 

ko‘maklashadi,  shuningdek,  ularni  uchinchi  shaxslar  tomonidan  bo‘ladigan 

suiiste’molliklardan muhofaza qiladi.

30

 

                                                           

29

 

Oila huquqi. Darslik /Mualliflar jamoasi. Prof. O.I.Oqyulovning umumiy tahriri ostida. –T.: TDYU 

nashriyoti, 2016 y. 159-bet.

 

30

 

Oila huquqi. Darslik /Mualliflar jamoasi. Prof. O.I.Oqyulovning umumiy tahriri ostida. –T.: TDYU 

nashriyoti, 2016 y. 163-164 bb.

 

Удалить Водяной Знак

Wondershare

PDFelement

---

32 

 

Vasiylikdagi  yoki  homiylikdagi  shaxslarning  qonunda  belgilangan  boshqa 

huquqlari  bilan  bir  qatorda  bugungi  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  alohida 

ahamiyatga  ega  bo‘lgan  mulkiy  (mulk)  huquqini  himoya  qilish  taqozo  qilinadi. 

Vasiylikdagi  yoki  homiylikdagi  shaxslar  vasiylarning  yoki  homiylarning  mol-

mulkiga  nisbatan,  vasiylar  yoki  homiylar  esa  vasiylikdagi  yoki  homiylikdagi 

shaxslarning  mol-mulkiga,  shu  jumladan,  alimentlar,  pensiyalar,  nafaqalar 

summalariga  hamda  boshqa  ijtimoiy  to‘lovlarga  nisbatan  mulk  huquqiga  ega 

bo‘lmaydi.

31

 

Oilaga  tarbiyaga  olingan  bolalar  qonunda  belgilangan  tartibda  barcha 

huquqiy  yordam,  moddiy  ta’minot, kiyim-bosh  va  poyabzal bilan  ta’minlanish  va 

boshqa  huquqlarni  amalga  oshirishga  haqli.  Ota-ona  qaramog‘idan  mahrum 

bo‘lgan  bolalarni  oilalarga  tarbiya  berishda  vasiylik  va  homiylik  organi  bolaning 

oilada  yashashi  va  tarbiyalanishini  bolaning  manfaatlariga  qanchalik  mosligi 

nuqtayi nazaridan harakat qilishi va kelgusida kuzatuvni amalga oshirishi zarur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                           

31

 

Oila  huquqi.  Darslik  /Mualliflar  jamoasi.  Prof.  O.I.Oqyulovning  umumiy  tahriri  ostida.  –T.:  TDYU 

nashriyoti, 2016 y. 165-bet.

 

Удалить Водяной Знак

Wondershare

PDFelement

---

33