Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

tashkilotlar 
real-tarixiy sharoitlar, har bir diniy 
yo‘nalishning o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liq holda turli shakllarda 
namoyon bo‘lgan. Ibtidoiy jamoa tuziuni davrida diniy guruh, 
keyinchalik uyushmalar urug‘-qabilachilik jamoalari bilan qo'shilib, 
barcha jamoa vakillari diniy ibodatlarni birgalikda ado etganlar. 
Jamiyat rivojining keyingi bosqichlarida diniy ibodat turlari nafaqat 
shakl jihatdan, balki mazmun jihatdan ham boyib, kengroq tus ola 
boshlagan. Diniy ibodatlar din haqida muayyan bilimga (tasawurga)
104

---

ega bo'lgan maxsus kishilar (sehrgarlar, afsungarlar, tabiblar, shomon 
va boshqalar) tomonidan boshqarilgan. Sivilizatsion taraqqiyotning 
keyingi bosqichlarida har bir din yo‘nalishining o ‘ziga xos yirik va 
salmoqli tashkilotlari: masjid, madrasa, cherkov, diniy uyushma va 
birlashmalar, xalqaro diniy tashkilotlar vujudga kelib, ularda maxsus 
diniy kadrlar tayyorlandi. Diniy manbalaming vujudga kelishi va 
tarkib qilinishi, ular asosida, ya’ni yangi diniy asarlaming yaratilishi 
din bilan bog‘liq muammolami diniy-falsafiy mazmunida tahlil qilish 
imkonyatini yaratdi. Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, ibtidoiy jamoa 
tuzumi emirilishi davrida “politeistik”, ya’ni ko‘p xudolikka 
asoslangan dinlar paydo bo‘lgan. Ishlab chiqarish qurollari va 
vositalariga xususiy mulkchilik kelib chiqqach, bir necha urug‘, 
qabila, elat, xalqlami birlashtirgan yirik davlatlar vujudga kelgach, 
yakka xudolik to‘g‘risidagi diniy tasaw ur va ta’limotiardan iborat 
bo‘lgan monoteistik dinlar vujudga kelgan. Ular qatoriga miloddan 
oldingi VI-V asrlarda Markaziy Osiyoda shakllangan zardushtiylik, 
buddaviylik, yahudiylik, keyinchalik vujudga kelgan xristianlik, islom 
kiradi. Hozirgi davrda jahon xalqlari e ’tiqod qilayotgan barcha 
monoteistik dinlarda politeizmning tasawurlari qisman bo‘lsada 
saqlanib qolmoqda. Barcha jahon dinlari qatori islom ruhoniylari ham 
jamiyat a ’zolarini m a’naviy jihatdan poklash, o ‘zaro hurmat, mehr- 
oqibat, muruvvat singari umuminsoniy qadriyatlarni faytadan 
tiklashga yordam bermoqda. Bu yordam o‘z navbatida hozirgi davrda 
dinning regulyativ funksiyasining ahamiyati tobora kuchayib 
borayotganligidan, din ijtimoiy taraqqiyot bilan hamohang bo'lishga 
intilayotganligidan dalolat bermoqda.
Islom shariati va tariqati asosida shakllangan strukturada 
musulmon huquqida inson xulq-atvorining barcha tomonlari qamrab 
olingan; xususan unda musulmonlar bir-birini ko‘rganlarida samimiy 
salomlashishlari, har bir ishni yaxshi niyat bilan boshlashlari, 
kattalarni hurmat qilishlari, kichiklarga nisbatan izzatda bo‘lishlari 
uqtirilgan. Bu etnomadaniyatni shakllanishiga olib kelgan.