|
37 W illiam I.Rowe. Philosophy of Religion. USA W adsworth Cengage Learning, 2007. P. 8
72
inaxsus joylar tayyorlab, maytni ko‘mish bilan bog‘liq bir qancha
rasm-rusmlarni bajaradi., Shulardan biri murda tanasini qizil oxra bilan
qoplaydi, uning yoniga kerakli buyumlar, hattoki bezakli materiallar
hamda bir qancha boshqa tayyorgarliklar ko‘riladi. Bunday dafh
marosimidagi harakatlar, rasm-rusmtar maytni dafri qiluvchi jamoa
ongida o ‘lgandan keyingi narigi dunyoda ham o‘ziga xos hayot
bo‘lishi haqidagi tasawurlami borligini ko'rsatadi. Yuqori paleolit
davri odamlarida narigi dunyoda ham real hayot bor degan
iushunchani shakllanishi erdagi hayot bilan narigi dunyo hayoti
•>‘rtasida bog'liqlik degan tushuncha tobora mustahkamlanib boradi.
Ya’ni u dunyoda ham real hayot mavjud deb qarash ruhlar dunyosini
tan olishni, olamdan o‘tganlar ruhi haqida qayg'irish kabi harakatlami
K.elib chiqishga olib keladi;
2)
yuqori paleolit davrida sapient odamining yuzaga kelishi bilan
r>og‘liq g‘or devorlariga tushurilgan magik mazmunidagi shakl va
rasmlar amaliyotidir. Fanda ma’lum bo‘lgan g‘or devorlaridagi
aksariyat rasmlar - bu ovchilik, odamlar va hayvonlar yoki hayvon
terisidagi odamlar hamda yarim odam va yarim hayvon shakldagi
rasmlardir. Bu rasmlar, shakllar ibtidoiy odamlar ongida oddiy va
sodda holatda bo'lsa ham odamlar bilan hayvonlar o‘rtasida
g'ayritabiiy bog‘liqlik bor degan tasawurlami shakllantirganligini
ko'rsatadi. Bundan tashqari polvunlar va jamoalar magik harakatlar
yordamida odamlar manfaati yo'lida hayvonlarga ta’sir o ‘tkazishi
mumkin degan g‘oyaga asoslanadi.
Demak insoniyatning qadimgi ajdodlarida dastlabki, sodda va
oddiy darajadagi dinniy origni shakllanishi uzoq tarixiy davmi o‘z
. chiga oladi. Ibtidoiy odamning hayvon va o‘simlik turlari bilan qon-
qarindoshligi haqidagi tasaw urlar ham ulaming ko‘p yillar davomida
ovchilik sohasidagi tajribasi ayni vaqida yirtiq hayvonlardan
himoyalanish hissiyotlari ham bunga sabab bo‘lgan bo'lishi mumkin.
Ilmiy bilimlarga asoslangan dunyoviy ishonchli, haqiqiy ta’limot
■lamning mavjudlik sabablari masalasida diniy qarashlar bilan
kelishmasa-da, ammo insonni, uning ijtimoiy faoliyati, ma’naviy va
xloqiy qadriyatlarini o‘rganishda minglab yillar mobaynida uning
>ag‘rida qo‘lga kiritilgan bilim, tajriba, ulaming hozirgi kundagi
i j obiy ahamiyatini aslo rad qilmaydi, qolaversa din bag'rida
hakllangan ma’naviy, jumladan axloqiy qadriyatlaming vujudga
kelish sabablari, ulaming kishilarga ijobiy ta’sirchanlik masalalari
73
ilmiy jihatdan o‘rganish va bu ma’naviy-axloqiy qadriyatlardan
foydalanish ko‘proq ahamiyatga ega bo'ladi.
Ibtidoiy odamlar hozirgi davrdagi singari to‘la shakllangan diniy
sistemaga ega bo‘lmagan. Ularda boshlang‘ich diniy tasawurlargina
bo‘lgan, xolos. Dinning ana shunday ibtidoiy shakllari urug'chilik
tuzumi shakllanayotgan davrda paydo bo‘lgan.
2. Ibtidoiy odam larning diniy e’tiqodlari totemizm, animizm,
fetishizm, shomonlik, magiya (sehrgarlik) shakllari
Totemizm - hindlar tilidagi “o totem” (uning urug‘i) degan
so‘zdan kelib chiqqan. Totemizm ibtidoiy g‘oyat sodda diniy
e’tiqodning bir turi bo‘lib, qadimgi zamondagi urug‘ - qabila
a’zolarining muayyan bir hayvon, o‘simlik bilan g‘ayritabiiy aloqasi,
yaqinligi, qon-qarindoshligi bo‘lgan deb, bu hayvon va o‘simliklami
muqaddaslashtirishdan iboratdir. Totemizmning muayyan kishilar
guruhining tabiat, binobarin, tashqi muhit bilan bog‘liqligini
ifodalovchi dastlabki shakllaridan edi. Har bir qabila yoki urug‘ o‘z
sharoitini hamda imkoniyatlarini ko'zda tutib, ba’zi hayvonlami ovlar
va ular haqida yetarli ma’luotlarga ega edi. Bunday hayvonlami
yaqindan bilish ulaming urug‘ bilan yaqinligi yoki qon-qarindoshligi
bo‘lsa kerak, degan tasaw um i keltirib chiqargan. Natijada ba’zi
hayvonlar, keyinchalik esa o'simlikning ba’zi navlari ham muayyan
urug‘ a ’zolarining ajdodi - totemidir, degan tasaw ur shakllanishiga
olib kelgan. SHu boisdan urug‘ a’zolari totemning “yordamiga” ko‘z
tikkanlar, uni muqaddaslashtirib, o ‘z homiylari deb hisoblanganlar,
sehr yo‘li bilan unga ta’sir qilishga uringanlar. Totemga sajda
qilingan, u himoya qilingan, e’zozlangan, uni otib o'ldirish, iste’mol
qilish man etilgan. Faqat ayrim hollarda, ya’ni tantanali kunlarda
totem hisoblangan hayvon yoki o‘simlikni mahsus rasm-rusmga rioya
qilingan holda iste’mol qilish mumkin bo‘lgan. Urug‘ a’zolarida
shundagina totemning kuch-quwati kishilarga o‘tadi va u kelgusida
ham urug'ning homiysi bo‘lib qoladi degan tasaw ur bo‘lgan.
Totemizm e’tiqodlari tub avstraliyaliklarga keng saqlanganligi
ulaming urug‘lari nomalaridan payqash mumkin. Ular urug'lari
konkret hayvonlar (kenguru, oq ho‘kiz, qora ho‘kiz kabi ayrim
o‘simliklar) nomi bilan ataganlar.
74
Totemistik tasawurlar urug‘chilik jamoasini shakllanishiga katta
ta’sir ko‘rsatgan. Aynan shunday tasawurlar asrlar davomida
shakllanib, bir urug‘ning ikkinchi urug‘dan farq qiladigan tomonlari
(bizniki va ulamiki degan tushunchalar) asosida o‘z totemi bilan
bog'liq urf-odat normalarini ham shakllantirganlar.
Totemistik qarashlar asosida yuzaga kelgan cheklovchi urf-odat
(tabu)lar
ibtidoiy
urug'chilik
jamoasida
ijtimoiy-oilaviy
munosabatlami tartibga solish mexanizmini shakllantirishga hizmat
qildi. Bu mexanizmda oilaviy munosabatlami tartibga solib, o ‘z ya’ni
qarindoshlari bilan jinsiy aloqada bo‘lishi chekladi. Shu bilan birga
oziq-ovqatlami iste’mol qilishning ham tartibga soldi.
Shunday qilib, g'ayritabiiy kuchlarga asoslangan totemistik tartib
va qoidalar, cheklanishlar (tabu) urug‘chilik davrdagi diniy
tasawurlardan biri edi. Kishilik jamiyatining shakllanishining
dastlabki davrida toteizm dinning integrativ (birlashtiruvchi)
regulyator (tartibga soluvchi), nazorat qiluvchi funksiyalarini
bajargan. Diniy ong esa, o'sha davr shart-sharoitlari, o ‘zaro
munosabatlarga, ayniqsa, totem tasawurlari darajasiga bog'liq holda
rivojlangan.
Totemizning elementlari hozirgi dinlarda ham ko'rish mumkin.
Masalan, hinduizm dinida fil, sigir, maymun, ilon kabilar muqaddas
hayvonlar hisoblangan. 0 ‘zbeklarda qaldirg‘och, musicha, laylak,
ko‘k qarg‘ani muqaddas qushlar deb e’zozlash ham totemizmning
ko'rinishlaridan biridir. Markaziy Osiyo xalqlarida, shu jumladan
o‘zbeklarda muchalga qarab vaqt hisobini chiqarish totem e ’tiqodi
bilan bog‘liqdir. Masalan, ota-bobolarimizda odamlaming yoshini,
ya’ni tug'ilgan kunidan boshlab qancha yashaganligini muchal orqali,
muayyan hayvon nomlari bilan atalgan yil hisobidan keltirib chiqarish
odati bo‘lgan.
Muchal mo‘g‘ul, xitoy va butun turkiy xalqlarda keng tarqalgan
yil hisobi bo‘lib, unda yil oylari 12 hayvon nomi bilan ataladi: sichqon
(mush), mol (gav), yo‘lbars (palang), quyon (xargo‘sht), baliq
(nahang), ilon (mor), ot (asp), qo‘y (go'sfand), maymun (hamduna),
tovuq (murg‘), it (sak), to‘ng‘iz (xo‘k) shular jumlasiga kirtilgan.
Xalqimizda, ayniqsa, musulmonlarda totemning elementlaridan
bo‘lgan muchalga e’tiqod qilish hali ham, qisman davom etmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
