Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

2.Antik davrda naturfalafaning vujudga kelishi
Asotirlar va diniy tasawurlarga nisbatan yangi shakl, awalo, 
Markaziy Osiyo, Xitoy, Hindiston so‘ngra qadimgi Yunoniston 
naruriilosofiyasida maydonga chiqadi. U o‘zining turli bosqichlarda 
rivojlanishidan qat’i nazar, stixiyali-materialistik xarakterga ega edi. 
Ana shular asosida olamning diniy tushunchasiga qarshi demokrat 
Epikur, Lukretsiy Karlamingi naturfalsafasi yuzaga keldi.
Demokritning atomistik ta’limoti quyidagilarga asoslanadi: 1. 
Materiya paydo ham, yo‘q ham boim aydi; 2. Hech narsa sababsiz va 
zaruriyatiz sodir bo‘lmaydi; 3. Atom va bo‘shliqdan tashqari hech 
narsa mavjud emas; 4. So‘zlar harflardan iborat bo‘lganidek, turli 
predmetlar turli atomlarining birikishidan paydo bo'ladi. Atomistik 
nazariya tarafdorlarining olam bepoyonligi, tabiiy zaruriyati va 
harakatning doimiyligi haqidagi ilg‘or fikrlari o‘z zamonasiga 
nisbatan taraqqiyparvar g‘oyalar edi, xolos.
Ammo o‘rta asrdagi hurfikrlilikning yorqin namoyondasi ikki 
haqiqat haqidagi nazariyaga asoslangan edi. XII-XIV asrlarda vujudga 
kelgan bu nazariya filosofiya va ilohiyot ilmida har biri haqiqatga 
mustaqil yo‘l bilan erishishni yoqladi. Ikki haqiqat nazariyasining 
asoschisi arab faylasufi Ibn Rushd edi. Siger Bratantskiy, Dune Skott,
139

---

U.Okkam va boshqalar bu nazariyaga tayanib, xudo va dunyoning 
abadiyligi, har bir odam tanining o‘limga mahkumligi haqidagi 
falsafiy xulosalari kishilarda hayotga aql ko‘zi bilan qarash 
qobiliyatini shakllantirdi.
Tabiatshunoslikning keyingi taraqqiyotida Ulug‘bek va uning 
shogirdlari olib borgan astronomik kuzatishlaming natijalari, 
N.Kopernikning kashfiyoti koinot manzarasining panteistik ( xudo 
bilan tabiat bir deb qarash) tushunchasini vujudga keltirdi. Bu 
kashfiyotlar emi koinotning markazi deb kelgan fikrni puchga 
chiqarib, uning quyosh atrofida aylanuvchi planetalardan biri deb 
isbotladi. Xudoni esa tabiat bilan hamma joyda birga deb qaradi.
XIX 
asming o'rtalari va ikkinchi yarmida tabiatshunoslikda 
vujudga kelgan buyuk kashfiyotlar ichida tabiat rivojlanish jarayonida 
birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lgan uch kashfiyotni ko‘rsatish 
mumkin. Bular o‘simlik va hayvonlar organizmining hujayralaridan 
tuzilganligining 
ochilishi, 
energiyaning 
saqlanish 
qonunini 
eksperemental asoslanishi va nihoyat, CH.Darvinning organizm 
haqidagi evolyusion nazariyasidan iborat. Bu uch kashfiyot tabiatga 
eskicha qarashlami rad etib, yangicha fikr yurg‘izish uchun 
mustahkam zamin yaratdi.
Garchi aqliy shakl tabiat dunyosidagi juda ko‘p texnologik 
tizimlami tashkil qiluvchi haqiqatga yaqin gipoteza bo‘lsada bu biz 
uchun kerak bo'lgan yagona gipotezami? CHarls Darvin (1809-1882) 
va evolyutsiya nazariyasiga qadar bu noaniq edi. CHunki ham aqliy 
shakl gipotezasi bilan musobaqalashsa texnologik tizimning izohlariga 
ega edi. Lekin evolyutsiya nazariyasi taraqqiy etganidan buyon 
bunday munozara shakllari ishonchlilik kuchini yoqotdi. Hozir biz 
aqliy shakl ta’kidlanmaydigan gipoteza va yaxshigina rivojlangan 
texnologik tizimlarga, izoh berilgan tabiiy gipotezaga egamiz. 
Qisqacha aytganda Darvinning tabiiy tanlanish nazariyasi nima uchun 
tabiat juda ko‘plab omon qolishga moslashgan organizmlami o‘z 
ichiga olishini tushuntirishni ko‘zda tutadi.
Bu nazariyaga ko‘ra hayvonlar va o‘simliklar uzlarining 
avlodlaridan meros bulib kolgan o'zgarishlar va hilma- hilliklami 
boshdan kechiradi. B a’zi turfa hilliklar organizmlami doimiy 
yashashga intilishda qolgan populyatsiyalar bilan ustunlik bilan 
ta’minlaydi.Xayvonlar va o‘simliklar quw atlay oladigandan ko‘ra 
ko‘prok nasi koldirishidan buyon tabiat yashash uchun kurasha
140

---

oladigan turlarini qolganlaridan qo‘proo‘ quwatlaydi. Shu tariqa 
omon qolishga moslashgan kuchli rivojlangan katta populyatsiyalar 
aniqlanadi.
Diniy va falsafiy dunyoqarashlaming Darvin nazariyasida aks 
etishi.
XX 
asrning boshlari XXI asrning davomida bizning planeta 
o‘mashgan, birgalikda yashovchi organizmlami talabga javob 
beradigan darajada izoxlash uchun Darvinning tabiiy tanlanish 
nazariyasining asosliligi ustidan muhokama yuzaga keldi.
Biologiya fani Darvin nazariyasiga asoslanib paydo bo‘lganiga 
qaramastan nazariyaning o‘zi aqliy shaklsiz tabiiy tanlanish 
sayyoramizda yashovchi jonzotlar jamlanmasini tashkil etish uchun 
yetarli emasigligini ta’kidlovchi ba’zi biologlar tomonidan tankid kilib 
kelingan. Masalan, J.Bexe ko‘plab biologik tizimlar molekulalar 
darajada kamaymaydigan majmua ekanligi xakida Darvinning tabiiy 
tanlanish prinsiplari hisobot bera olmasligini aytadi. Вехе qandaydir 
kamaymaydigan majmuaga misol sifatida qopqonni taklif etadi. 
Qopqonlar o‘zaro bog'langan bir qator qismlarga ega (prujina, asos, 
bolg‘a, tutqich, panjar a) va ulaming barchasi qopqonning sichqonni 
tutishi uchun kerakli.49
Tabiatshunoslikdagi rivojlanishning yuksak bosqichi XIX asrning 
oxiri va XX asrning boshlarida radioaktivlik, eletron, yorug'likning 
bosimi kabi kashfiyotlar dialektik tafakkur usulining shakllanishiga 
asos bo‘ldi. XX asrda yer ostidan va g ‘oyalardan hozirgi odamlaming 
ajdodlari suyaklari topila boshladi. Natijada olamning kelib chiqishi 
haqida ilmiy fikr yuritish imkoniyati vujudga keldi. Odamning ruhiy 
(psixik) faoliyatini ilmiy tushunishda LM.Sechenovning (1829-1906) 
“Bosh miya reflekslari” nomli asari katta rol o‘ynadi. Unda barcha 
ongli harakatlar o‘z xarakteri bilan reflektorli xususiyatga ega ekanligi 
ko‘rsatildi. Bu tashqaridan bo‘ladiga taasurotga inson markaziy nerv 
tizimida aks ta’sir reaksiyaning vujudga kelishidir. Sechenov 
ta’limotiga cherkov va ruhoniylar qarshi chiqib, uni taqiqlashni talab 
etdilar. Ammo uning g‘oyalarini to‘xtata olmadilar. Sechenov 
ta’limoti I.P.Pavlov tomonidan da’vom ettirildi va rivojlantirildi. 
Pavlov o'zining shartli reflekslar haqidagi nazariyasida inson miyasi 
ruhiy faoliyatining qonunlarini ilmiy tushuntirib berdi. Bu davrda