quw ati oliy,
ruhiy quvvat, tashqi quvvati esa, quyi moddiy quw ati
hisoblanadi. Ruhiy qu w at moddiy quwatidan ustun va uni boshqarib
turadi. Ruh o‘z xohishi bilan ruhiy olamda, yoki moddiy olamda
yashash mumkin. Ruhlaming moddiy olamni boshqarish faoliyati
aralash quvvat, ya’ni ruhning moddiy hayotidir. Ruhning moddiy
olamdagi, bir tanadan ikkinchi tanaga o‘tib,
rivojlanish faoliyati
ruhning evolyusiyasi, deb ataladi. Inson tirik mavjudotlar ichida
rivojlangan ongga ega, shu sababli ruh va moddaning bir biridan
farqini anglab etishga qodir mavjudot. Insonni boshqa tirik
mavjudotlardan ajratib turuvchi yagona xislati o‘zining ruh ekanini
anglab etishi va hayotda ana shu ilmi asosida yashay olish qobiliyatiga
egaligidan iborat. Insoniyat tarixida faqat insonlar jamiyatidagina
mavjud bo‘lgan turli diniy-fal-iy ta’limotlar zamon,
makon va
sharoitga mos ravishda asosan ana shu yagona ta’limot, ruh va
tananing bir-biridan farq qilishini o‘rganadi.
Xudo - diniy sig‘inish va e’tiqod qilishning ob’ekti sifatida
namoyon bo‘ladigan
buyuk
qudrat,
azaliylik
va
abadiylik,
yaratuvchanlikning timsoli. Xudo turli ta’limotlarda turlicha talqin
etilgan. Xususan SHarqda keng tarqalgan panteizm (vujudiyun)da
Xudo tabiat (borliq)ning o‘zida Xudo va tabiat bir butunlikni tashkil
etadi, deyiladi.
Qadimgi zardushtiylik dinida ikki Xudo obrazi: yorug‘lik Xudosi
(marhamatli Xudo) Ahuramazda va qorong‘ilik Xudosi (shafqatiz,
yovuz Xudo) Anhramanu (Ahriman) bir-biriga qarama-qarshi
qo‘yilgan. Qadimgi SHarq dinlarida va b. politeistik dinlarda Xudolar
juda ko‘p bo‘lib, ulardan biri eng asosiy, eng qudratli hisoblangan
(mas.,
qadimgi bobilliklarda Marduk, yunonlarda Zevs, slavyanlarda
Perun), Monoteistik dinlarda, xususan, islomda yagona va qudratli
Xudoga e ’tiqod qilish - asosiy diniy aqidadir. Xudo tasaw uri tarixiy
taraqqiyotning sulidir, boshqacharoq aytganda, Xudolar odamlami
emas, odamlar Xudolami yaratgan. Qadimgi diniy e’tiqodlarda
Xudolarga sig‘inish bo‘lmay, jonsiz
narsalarga topinilgan yoki ruh,
ajinalar va b. fantastik obrazlarga e’tiqod qilingan. Ibtidoiy jamoa
tuzumi emirilib, birlashmalari rivojlanayotgan, sinflar vujudga
kelayotgan sharoitda qabila Xudosining obrazi kelib chiqdi. Bu obraz,
aw alo, bir qabila boshlig‘ining boshqa qabila va uning Xudosiga
qarshi kurashdagi obrazi bo‘lgan. ko‘pgina o‘troq xalqlarda shahar-
davlatlaming tashkil etilishi bilan
qabila Xudolari shahar Xudo
6 6
homiylariga alangan. ,Bir necha qabila yoki shaharlaming birlashishi
bilan eng kuchli qabila yoki shahar davlatlarning Xudolari
umumdavlat, milliy Xudolarga aylangan, bo‘ysungan qabila va shahr
Xudolari politeistik ibodatxonada ikkinchi darajali o‘rin egalladi.
Qad. yahudiylarda Yaxve dastlab, qabila Xudosi va mahalliy
Xudo bo‘lgan, qad. yahudiy qabilalarining birlashishi va Iudeya
davlatining tashkil etilishi bilan umumyahudiylarning Xudosiga,
keyinchalik esa qudratli yagona Xudoga aylangan.
Xristian dinida
Xudo obrazi milodning 1-asrida shakllangan. Uning asosini
yahudiylar Xudosi Yaxve (ota Xudo) tashkil etadi, lekin bu Xudo
timsoliga o‘g‘il- Xudo (Iisus Xristos) va muqaddas ruh- Xudo
obrazlari ham singib ketgan. Buddizmda dastlab Xudolarga sig‘inish
inkor etilgan bo‘lsa-da, keyinchalik buddaning o‘zi Xudo deb
tanilgan, bu dinda u bilan bir qatorda boshqa Xudolar ham bor.
Islom dinida e’tiqod qilinadigan yakka Xudo
Olloh
deb ataladi.
Bu X. Makkada yashagan qad. Quraysh qabilasi Xudosi bo‘lib,
Muhammad targ‘ibot bilan VII asrlarda islom dini Xudosiga aylangan.
Makkadagi qad. ibodatxona - Ka’ba Baytulloh (Ollohning uyi) deb
atalib, musulmonlaming bosh sajdagohi bo‘lib qolgan.
Asosiy monoteistik dinlar shaklanishi tarixiy jarayoni tugallanishi
bilan diniy-fal-iy ta’limotlar vujudga keldi. Xudo faqat e ’tiqod va
sig‘inish predmeti bo‘lmay, idealistik fal.ning tushunchasiga ham
aylandi. Xudo to‘g‘risidagi tasavvur va uning turli shakllari qad. va
yangi
davr ateistlari, ma’rifatparvarlari, ayniqsa, XVIII asrda fransuz
materialistlari va Feyerbax tomonidan tanqid qilingan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
