Universiteti a. A. Pulatov voleybol nazariyasi va

8.4.3. Chaqqonlikni tarbiyalash 
 
Chaqqonlik bir qancha ko‘rsatkichlar bilan aniqlanishi sababli yagona ta’rifga 
ega emas. 
Har qanday harakat biror bir aniq vazifani hal qilishga qaratilgan bo‘ladi: 
mumkin qadar balandroq sakrash; to‘pga zarba berish; to‘pni uzatish va boshqalar. 
Harakat vazifasining murakkabligi ketma-ket bajariladigan harakatlarning 
uyg‘unligi bilan belgilanadi. Harakatlarning koordinatsion murakkabligi chaqqon-
likning birinchi mezoni hisoblanadi. 
Agar harakat yetarli darajada aniq bo‘lsa, harakat vazifasi bajariladi. 
Harakatning aniqligi chaqqonlikning ikkinchi o‘lchovi hisoblanadi. 
Agar shug‘ullanuvchi o‘zi uchun yangi harakatlarni tezda bajara olsa, ushbu 
harakatlarni o‘zlashtirib olishga ko‘proq vaqt ketkazgan shug‘ullanuvchiga 
nisbatan chaqqonroq hisoblanadi. Shuning uchun harakatlarni o‘zlashtirib olishga 
sarflanadigan vaqt chaqqonlik ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lishi mumkin. 
Yuqoridagilarni hisobga olib, chaqqonlikni yangi harakatlarni tezda o‘zlashtirib 
olish, harakat faoliyatini to‘satdan o‘zgarayotgan sharoit talablariga muvofiq 
ravishda tezda qayta qurish qobiliyati deb atash mumkin bo‘ladi. 
Chaqqonlikni tarbiyalash koordinatsion jihatdan murakkab harakatlarni 
o‘zlashtirib olish, harakat faoliyatini to‘satdan o‘zgargan sharoit talablariga 
muvofiq ravishda qayta qurish qobiliyatini tarbiyalashdan iborat. Bunda 
muvozanat saqlash, galma-gal zo‘r berish va bo‘shashtirish harakatlarini tanlab 
takomillashtirish muhim ahamiyatga ega. 
Chaqqonlikni tarbiyalashning asosiy yo‘li yangi xilma-xil harakat ko‘nikma 
va malakalarini o‘rganib olishdir. Bu harakat zaxiralarining ortib borishi va harakat 
analizatorining funksional imkoniyatlariga samarali ta’sir etadi. Yangi harakatlarga 
o‘rgatishning uzluksiz bo‘lishi tavsiya etiladi. Chunki shug‘ullanuvchilar yangi 
harakatlarga muntazam o‘rgatib borilmasa, harakatlarga o‘rganish qobiliyati 
pasayib ketadi. 

---

175 
Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq ravishda qayta qurish qobiliyati 
sifatidagi chaqqonlikni tarbiyalash uchun to‘satdan o‘zgargan sharoitdagi 
ta’sirlarga darhol javob berish bilan bog‘liq bo‘lgan mashqlar qo‘llaniladi. 
Chaqqonlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar nisbatan tez charchashga olib 
keladi. Ayni paytda esa bu mashqlarning bajarilishi mushaklarning nihoyatda aniq 
sezib turishini talab etadi va charchash sodir bo‘lganda kam samara beradi. 
Shuning uchun chaqqonlikni tarbiyalashda dam olish oraliqlari to‘liq tiklanish 
uchun yetarli bo‘lishi lozim. 
Voleybolda muvozanat saqlash va uni tarbiyalashga alohida e’tibor qaratiladi. 
Muvozanat deganda gavdani turg‘un bir holatda saqlash qobiliyati 
tushuniladi. Voleybolda muvozanatni saqlash statik (deyarli harakatsiz muvozanat) 
va dinamik (harakat vaqtidagi muvozanat) bo‘lishi mumkin. Muvozanat funksiyasi 
qanchalik takomillashgan bo‘lsa, u muvozanatni shunchalik tez tiklab oladi, unda 
tebranish amplitudasi shunchalik kichik bo‘ladi. 
Muvozanat saqlashni ikkita asosiy yo‘l bilan tarbiyalash mumkin. Birinchisi 
muvozanat saqlash mashqlarini qo‘llash, ya’ni muvozanat saqlashni 
qiyinlashtiradigan sharoitlardagi mashqlar va holatlar. Ikkinchi yo‘l muvozanat 
(vestibulyar va harakat muavozanati) yo‘qolmasligini ta’minlovchi analizatorlarni 
tanlab takomillashtirishga asoslangan. Vestibular funksiyani takomillashtirish 
uchun to‘g‘ri chiziqli va burchakli tezlanishlar bilan bajariladigan mashqlardan 
foydalaniladi.