Universal gatlarning strukturasi

Geodeziya va kartografiyada qo‘llaniladigan koordinatalar tizimlari

Topografiya-geodeziya ishlarini bajarishda: geografik (astronomik), yassi to‘g‘ri burchakli, qutbiy, geodezik va zonal koordinatalar va balandliklar tizimlaridan foydalaniladi.

1. Geografik (astronomik) koordinatalar tizimi

Er shari – geoid yuzasida yotgan har qanday M nuqtaning holati (2.2- rasm) uning atsronomik kuzatuvlardan olinadigan geografik kengligi φ va geografik uzunligi λ bilan aniqlanadi.

Bunda φ λ koordinatalar quyidagi yo‘sinda aniqlanadi. MO – tik chiziq (yuza sathiga normal) bo‘lsin; φ – tik chiziq va ekvator tekisligi o‘rtasidagi burchak (shimo tomonga “+” belgi bilan, janub tomongan “-” belgi bilan olinadi); λ esa – ushbu M nuqtaning meridiani va bosh (Grinvich) meridian o‘rtasidagi ikki yoqli burchak. Uzunlik hisobi g‘arb tomonga "-" belgi bilan, sharq tomonga esa “+” belgi bilan 180ºga ^{yuritiladi. P}N^{, P}S ^{– tegishli ravishda shimoliy va janubiy qutblar nuqtalarining belgilanishi. QQ}1 ^{– ekvator chizig‘i.}

2.2-rasm. Nuqta holatini geografik koordinatalar tizimida aniqlash sxemasi.

2. Geodezik koordinatalar tizimi

Referens-ellipsoid yuzasidagi har qanday A nuqtaning holati geodezik o‘lchovlar natijalari bo‘yicha belgilanadigan geodezik kenglik V va uzunlik L bilan aniqlanadi (2.3-rasm). Bunda L – bu grinvich meridiani va A nuqtadan o‘tuvchi meridian o‘rtasidagi burchak.

2.3-rasm. Nuqta holatini geodezik koordinatalar tizimida aniqlash sxemasi.

V – ellipsoid yuzasiga berilgan nuqtadagi normal va ekvator tekisligi o‘rtasidagi burchak.

Referens-ellipsoid va geoid yuzasiga tik chiziqlar hamda normallarning o‘zaro joylashuvi 2.4-rasmda keltiriladi.

2.4-rasm. Tik chiziqlar va normallarning referens-ellipsoid va geoidga joylashishi sxemasi

E – tik chiziqning normaldan og‘ishi, E≈3-4ʺ, ayrim hududlarda bir necha o‘n sekundgacha. Er yuzasida 1ʺ≈31 m ekanlagana inobatga olgan holda. Demak bitta nuqtaning geografik va geodezik koordinatalar tizimlaridagi koordinatalari 100 m va undan ortiqqa farq qilishi mumkin.

2.5-rasm. M va Mʹ nuqtalarning to‘g‘ri burchakli koordinatalar tizimidagi holatit

2.