Umurtqalilar

Birinchi asosiy bo‘lim —bitta son suyakdan, ikkinchi bo'lim esa ikkita: katta boldir va kichik boldir suyaklardan ibo­ rat. Uchinchi bo‘lim oyoq kafti — tovon, kaft va barmoq falangalaridan iborat. Umuman tuzilish jihatidan orqa oyoq
oldingi oyoqdan bir oz farq qiladi. Orqa oyoq tovon suyakla­ rining proksimal bo'limida sutemizuvchilar uchun xarakterli birmuncha katta bo'lgan ikkita suyak bor. Bulardan ichkari-
dagisi to'piq suyagi, tashqaridagisi esa tovon suyagi deb
ataladi. Bu suyakning orqa qismida sutemizuvchilar uchun xarakterli bo'lgan payning birikishi uchun tovon bo'rtmasi mavjud. Nihoyat, sutemizuvchilarning tizza bo'g'imida ser- pay yumaloq suyakcha - tizza kosasi joylashgan.


Topshiriqlar:
Quyon, kalamush yoki mushukning umumiy skeleti, bosh miya skeleti, umurtqa pog‘onalari, oldingi va keyingi oyoq skeletlari hamda kamarlari bilan tanishib, o‘rganib chiqgach, quyidagi rasmlarni al- bomga chizib oling:
1. Quyonning to‘liq skeleti;
2. Tulki yoki kalamushning bosh miya skeleti;
3. Bo‘yin va ko‘krak umurtqalari;
4. Sutemizuvchilar qulog‘ining tuzilish sxemasi;
5. Oldingi oyoqlari va yelka kamari;
6. Orqa oyoqlari skeleti;
7. Chanoq kamari skeleti.


22-mashg‘ulot. SUTEMIZUVCHILAR SINFI VAKILLARINI ANIQLASH
Kerakli materiallar va jihozlar: turli ekologik guruhlar­ ga kiruvchi sutemizuvchilar kolleksiya materiallari (sut emi- zuvchilar tulumlari), sutemizuvchilarning aniqlagichlari, qo‘l lupalari, shtangensirkul.
Mashg'ulotning maqsadi: 0 ‘zbekistonda tarqalgan ayrim guruhlarga kiruvchi sutemizuvchilarning sistematik holatini kolleksiya materiallari asosida aniqlagichlar yordamida o'rganish.


Ishning mazmuni: sut emizuvchilar sinfiga 4 mingdan ortiq tur kiradi. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligida 300 ga yaqin turi, O'zbekistonda esa 108 turi uchraydi.
Sutemizuvchilar sinfi 2 ta kenja sinfga bo'linadi: dastlabki darrandalar yoki kloakalilar (Prototheria) va haqiqiy darran- dalar yoki tirik tug'uvchi sutemizuvchilar (Theria). Haqiqiy darrandalar kenja sinfi o'z navbatida 2 ta infrasinfga bo'linadi: tuban darrandalar yoki xaltalilar (Metatheria) va yuksak dar­ randalar (Eutheria) yoki yo'ldoshlilar (Placentalia).
Sut emizuvchilaming ko'pchilik turlari asosan yo'ldoshlilar infrasinfiga kirib, ular 18 ta turkumga bo'linadi. Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligida, shu shumladan O'zbekistonda uchray­ digan sutemizuvchilar ham asosan yuksak darrandalar infra- sinfiga kiradi.
Quyida O'zbekistonda tarqalgan, ilmiy va amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega bo'lgan sutemizuvchilar ayrim turkum- la-rining oilalari, urug'lari va turlari bo'yicha aniqlagichlari keltiriladi. Sutemizuvchilami aniqlashda ulaming quyidagi asosiy o'lchamlaridan foydalaniladi (116-117-rasmlar).


/ Ш л
_л / Ш8Во9л_f*


116-rasm. Mayda sutemizuvchilarning tana qismlarini
o'lchash usullari:
a - tanasining uzunligi, b —dumining uzunligi, v - tovonining uzunligi, g — qulog‘ining uzunligi.


1. Gavdasining uzunligi:
a) mayda sutemizuvchilarda —o'lchagich lenta yoki shtan- gensirkul yordamida tumshug'ining uchidan to orqa chiqaruv teshigigacha o'lchanadi;
b) yirik sutemizuvchilarda (yirik yirtqichlar, tuyoqlilar) — tumshug'ining uchidan gavdasining usti bo'ylab dumining asosi­ gacha o'lchanadi. Bunda o'lchagich lenta ishlatiladi.