Birinchi asosiy bo‘lim —bitta son suyakdan, ikkinchi bo'lim esa ikkita: katta boldir va kichik boldir suyaklardan ibo rat. Uchinchi bo‘lim oyoq kafti — tovon, kaft va barmoq falangalaridan iborat. Umuman tuzilish jihatidan orqa oyoq
oldingi oyoqdan bir oz farq qiladi. Orqa oyoq tovon suyakla rining proksimal bo'limida sutemizuvchilar uchun xarakterli birmuncha katta bo'lgan ikkita suyak bor. Bulardan ichkari-
dagisi to'piq suyagi, tashqaridagisi esa tovon suyagi deb
ataladi. Bu suyakning orqa qismida sutemizuvchilar uchun xarakterli bo'lgan payning birikishi uchun tovon bo'rtmasi mavjud. Nihoyat, sutemizuvchilarning tizza bo'g'imida ser- pay yumaloq suyakcha - tizza kosasi joylashgan.
Topshiriqlar:
Quyon, kalamush yoki mushukning umumiy skeleti, bosh miya skeleti, umurtqa pog‘onalari, oldingi va keyingi oyoq skeletlari hamda kamarlari bilan tanishib, o‘rganib chiqgach, quyidagi rasmlarni al- bomga chizib oling:
1. Quyonning to‘liq skeleti;
2. Tulki yoki kalamushning bosh miya skeleti;
3. Bo‘yin va ko‘krak umurtqalari;
4. Sutemizuvchilar qulog‘ining tuzilish sxemasi;
5. Oldingi oyoqlari va yelka kamari;
6. Orqa oyoqlari skeleti;
7. Chanoq kamari skeleti.
22-mashg‘ulot. SUTEMIZUVCHILAR SINFI VAKILLARINI ANIQLASH
Kerakli materiallar va jihozlar: turli ekologik guruhlar ga kiruvchi sutemizuvchilar kolleksiya materiallari (sut emi- zuvchilar tulumlari), sutemizuvchilarning aniqlagichlari, qo‘l lupalari, shtangensirkul.
Mashg'ulotning maqsadi: 0 ‘zbekistonda tarqalgan ayrim guruhlarga kiruvchi sutemizuvchilarning sistematik holatini kolleksiya materiallari asosida aniqlagichlar yordamida o'rganish.
Ishning mazmuni: sut emizuvchilar sinfiga 4 mingdan ortiq tur kiradi. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligida 300 ga yaqin turi, O'zbekistonda esa 108 turi uchraydi.
Sutemizuvchilar sinfi 2 ta kenja sinfga bo'linadi: dastlabki darrandalar yoki kloakalilar (Prototheria) va haqiqiy darran- dalar yoki tirik tug'uvchi sutemizuvchilar (Theria). Haqiqiy darrandalar kenja sinfi o'z navbatida 2 ta infrasinfga bo'linadi: tuban darrandalar yoki xaltalilar (Metatheria) va yuksak dar randalar (Eutheria) yoki yo'ldoshlilar (Placentalia).
Sut emizuvchilaming ko'pchilik turlari asosan yo'ldoshlilar infrasinfiga kirib, ular 18 ta turkumga bo'linadi. Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligida, shu shumladan O'zbekistonda uchray digan sutemizuvchilar ham asosan yuksak darrandalar infra- sinfiga kiradi.
Quyida O'zbekistonda tarqalgan, ilmiy va amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega bo'lgan sutemizuvchilar ayrim turkum- la-rining oilalari, urug'lari va turlari bo'yicha aniqlagichlari keltiriladi. Sutemizuvchilami aniqlashda ulaming quyidagi asosiy o'lchamlaridan foydalaniladi (116-117-rasmlar).
/ Ш л
л / Ш8Во9лf*
116-rasm. Mayda sutemizuvchilarning tana qismlarini
o'lchash usullari:
a - tanasining uzunligi, b —dumining uzunligi, v - tovonining uzunligi, g — qulog‘ining uzunligi.
1. Gavdasining uzunligi:
a) mayda sutemizuvchilarda —o'lchagich lenta yoki shtan- gensirkul yordamida tumshug'ining uchidan to orqa chiqaruv teshigigacha o'lchanadi;
b) yirik sutemizuvchilarda (yirik yirtqichlar, tuyoqlilar) — tumshug'ining uchidan gavdasining usti bo'ylab dumining asosi gacha o'lchanadi. Bunda o'lchagich lenta ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |