Umurtqalilar

69-rasm. Echkemarning bosh skeleti:
A — yon tomonidan, В — ostidan,
1 —ustidan, G - orqasidan ko‘rinishi: 1-asosiy ensa suyagi, 2-yon ensa uyagi, 3-yuqori ensa suyagi, 4-katta
nsa teshigi, 5-ensa bo‘rtmasi, 6-oldin- i quloq suyagi, 7-asosiy ponasimon uyak, 8-dimog‘ suyagi, 9-tepa Suyagi, 0-manglay suyagi, 11-burun suyagi, 12- nanglay oldi suyagi, 13-ko‘z oldi suy- gi, 14-ko‘z yosh suyagi, 15-yuqori hakka chuquri, 16-manglay orqa suy- gi, 17-tangacha suyak, 18-jag‘oldi suy- gi, 19-ustki jag‘ suyagi, 20-yonoq suy- gi, 21-kvadrat-yonoq suyagi (reduksi- alanishi sababli pastki chakka yoyn- ng uzilgan joyi), 22-kvadrat suyagi, 23- lanotsimon suyak, 24-tanglay suyagi, 5-yuqori qanotsimon suyak, 26-
:o‘ndalang suyak, 27-burchak usti suy- gi, 28-tish suyagi, 29-burchak suyagi, O-birikuvchi suyak, 31-toj suyagi.


SudraUb yuruvcMlarda bitta ensa bo‘rtmasining bo'lishi ular uchun xarakterlidir. Boshning bitta ensa bo'rtmasi orqali bi­ rinchi bo'yin umurtqasi - atlasga birikishi sudralib yuruvchi­ lar boshining harakatchanligini ta’minlaydi.
Eshituv bo'limida birlamchi suyaklardan faqat bir juft (har


tomonda bittadan) oldingi quloq suyagi saqlanib qolgan, boshqa ikkitasi esa qo‘shni suyaklarga (ustki quloq suyagi ustki ensa suyagiga, keyingi quloq suyagi yon ensa suyaklari-
ga) qo'shilib ketadi.
Sudralib yuruvchilaming ko'pchiligida ko'zlararo to'siq yupqa parda ko'rinishida bo'lib, faqat timsoh va kaltakesak- lardagina qisman mayda suyakchalar mavjud. Barcha sudralib yuruvchilaming hidlov bo'limida suyaklar yo'q. Bu bo'lim tog'ayligicha qolgan. Asosiy ensa suyagiga serbargina asosiy ponasimon suyak qo'shiladi. Bu suyak sudralib yuruvchilar
va boshqa barcha amniotalarda miya qutisining tag tomonini va butun bosh skelet asosini tashkil etadi. Miya qutisi tubining
oldingi qismida qoplag'ich suyakdan faqat juft dimog' suyak­
lari yaxshi sezilib turadi.
Umurtqali hayvonlar uchun xarakterli bo'lgan tubandagi qoplag'ich suyaklar miya qopqog'i va miya qutisining yon devorlarini hosil qiladi: toq tepa suyagi, bir juft manglay suyagi va toq burun suyagi. Toq burun suyagi echkemar- larda qo'shilib toq suyakka aylangan, boshqa sudralib yuruv- chilarda ular bir juft bo'ladi. Echkemaming manglay suyak­
lari oldida juft mang-lay oldi suyagi, ko'z oldi suyagi va ko'z kosasining oldingi devorida juft ko'z yosh suyaklari
joylashgan.
Miya qutisining yuqorida aytilgan qoplag'ich suyaklaridan tashqari uning chakka yoylari tarkibiga kiruvchi suyaklar bor. Echkemarda ustki chakka chuqurchasi orqa manglay su­ yagi va ustki chakka yoy (tangachasimon suyakdan iborat) bilan chegaralangan. Pastki chakka yoy tarkibidagi kvadrat- yonoq suyagi reduqtsiyalanganligi sababli yon chakka yoylari tashqi tomondan bekilmasdan ochiq qolgan. Shuning uchun echke-
mar bosh skeletining pastki chakka yoyi reduksiyalangan, ya’ni diapsid (ikki yoylik) tipda tuzilgan deyiladi. Ba’zi tur kaltakesak- larda qisman ustki chakka yoylar, ilonlarda esa har ikkala yoy


ham reduksiyalangan (manglay orqa suyagi bilan tangachasimon suyaklarning o‘zaro birikmasligi natijasida har ikkala chakka chuqurchasi ham tashqi tomondan ochiq qoladi).