Umumiy tushuncha. Elektr yuritma ta’rifi. O’zgarmas tol elektr yuritmalarining tasnifi

Mavzu: O’zgarmas tokli elektr yuritmala-rining tasnifi.

REJA:

1. 
   Umumiy tushuncha.
   
2. 
   Elektr yuritma ta’rifi.
   
3. 
   O’zgarmas tol elektr yuritmalarining tasnifi.
   

Elektr yuritma deb elektr motor, uni boshqaruvchi (ishga tushiradigan, tezligini rostlaydigan, tormozlab to‘xtatadigan) elektr apparatlari va motor bilan ish mashinasi orasidagi mexanik uzatmadan iborat qurilmaga aytiladi. Boshqarish apparatlari vositasida avtomatik ra-vishda ishga tushiriladigan, to ‘xtatiladigan yoki yuklanishni o‘zgarishiga qaramay aylanish tezUgini o‘zgartirmay saqlay-digan hamda aylanish yo‘nalishini teskari tomonga aylan-tiradigan yuritma avtomatlashtirilgan elektr yuritma deyi-ladi. Texnologiya talablariga binoan tezligi majburiy ravishda o'zgartiriladigan yuritma rostlanadigan elektr yuritma deb ataladi.

A vtomatlashtirilgan va rostlanadigan elektr yuritma tarkibida o‘zgartgich ham bo'lishi mumkin. 0‘zgartgich deb elektr tokini bir turdan boshqa turga, masalan, o'zgaruvchan tokni o'zgarmasga yoki aksincha, shuningdek, tok kuchlanishi yoki chastotasi qiymatini hamda fazalar sonini o'zgarti-radigan moslamaga aytiladi.
0‘zgarmas tok motoriari, asosan, qo‘zg‘almas (stanina) va aylanuvchi (yakor) qismlardan iborat bo'ladi. Stanina ichi kovak cho‘yan (magnit oqimini yaxshi o ‘tkazuvchi) sihndrdan iborat bo‘lib, unga maxsus po'latdan ishlangan o ‘zaklar mahkamlab qo‘yiladi (2.2- rasm).
Bu o ‘zaklarga magnit maydoni hosil qiladigan, ya’ni qo‘z-g‘atuvchi chulg'amlar (QCh) o‘matiladi. Qo'zg'atuvchi chulg'amlar o'zaro ketma-ket ulangan bo‘lib, ularga o‘z-garmas tok beriladi.
Natijada chulg'am o'matilgan o'zaklaming soniga teng bo‘lgan magnit qutblar (shimohy qutb TV va janubiy qutb S) hosil bo'ladi.
Qo'zg'atuvchi chulg'amdagi tok miqdoriga qarab, har bir qutbda ma’lum qiymatli magnit oqimi hosil bo'ladi. Yakor temir o‘zagi yupqa po‘lat (maxsus lak bilan izolyatsiyalangan) listlardan yasalgan barabandan iborat bo‘ladi. Uning pazlariga esa yakor chulg‘ami simlari joylanadi.
Yakor chulg‘amining shimoliy va janubiy qutblari osti-dagi o ‘tkazgichlaming bosh uchlari yonma-yon joylashgan kollektor plastinkalariga ulanadi, oxirgi uchlari esa ketma-ket ulanadi. Kollektor plastinkalari misdan yasaladi.
Kollektor plastinkalari yakor valiga mahkam o‘matilgan bo‘lib, ular valdan o‘zaro himoyalanadi. Yakor chulg‘amiga cho‘tka va kollektor orqali o'zgarmas tok beriladi. Qo’z-g‘almas cho'tkalar kollektor plastinkalari bilan yaxshi kon-takt hosil qilishi uchun, ulami maxsus prujina yordamida kollektor plastinkalariga bosib turiladi. Demak, yakor chul-g‘ami kollektor va cho‘tkalar orqali bir necha parallel shox-obchalarga bo‘linadi.
0 ‘zgarmas tok mashinasi motor rejimida ishlashi uchun, avval R_a yakor chulg'amiga yoki ikkala chulg‘amga bir vaqtda o‘zgarmas tok berish kifoya (2.3- rasm).
Bunda yakor toki bilan qutblardagi magnit maydonining o‘zaro ta’siri natijasida aylantiruvchi moment hosil bo‘ladi. Bu momentning qiymati qu-yidagi formula bilan aniqlanadi:

Bu momentni hosil qilgan elektromagnit kuchlarning yo‘nalishi chap qo‘l qoidasiga asosan topiladi. (2.1) ifodaga ko‘ra, motorini teskari aylantirish (reverslash) uchun yakor yoki qo‘zg‘atuvchi chulg‘amlardagi tok yo‘nalishini o ‘zgartirish kifoya. Amalda yakor tokining yo‘nalishi o‘zgartiriladi. Motor aylanishi bilan uning yakori chulg‘amida qiymati quyidagi formula bilan aniqlanadigan elektr yurituvchi kuch (e.y.k.) hosil bo‘ladi:

bunda: E— yakor chulg'amida hosil bo‘ladigan e.y.k., V hisobida;
Ф — bitta qutbning magnit oqimi, V_b hisobida;
p — juft qutblar soni (N va S qutblar bir juft bo‘ladi);
N — yakor chulg'amidagi o'tkazgichlar soni;
a— yakor chulg'ami parallel shoxobchalarining juft soni;
n — motorning minutiga aylanishlar soni, ayl/min hiso-bida;
k_m, k_e - mashinaning konstruktiv parametrlari bilan aniq-lanadigan moment va e.y.k. koeffitsientlari. E.y.k.ning yo’-nalishi o ‘ng qo‘l qoidasiga asosan aniqlanadi. Uning yo‘nalishi yakor toki yo‘nalishiga teskari bo‘ladi (2.3- rasm). Demak, motor zanjiri uchun e.y.k.laming muvozanat tenglamasi quyidagicha ifodalanadi:

bunda: U — elektr tarmog‘idan yakor zanjiriga beriladigan kuchlanish, V hisobida;
I_ya — yakor zanjiridagi tok, A hisobida;
R = R_ya+R_i yakor zanjirining qarshiligi (yakor chulg‘ami-ning qarshiligi va tashqi qarshilikdan iborat).
Agar (2.3) tenglamaga E ning (2.2) dagi va I_ya ning (2.1) dagi qiymatlarini qo‘yib, uni aylanish tezligiga nisbatan yechilsa, 0‘zgarmas tok motorining mexanik tavsifini aniqlaydigan formula hosil bo'ladi, ya’ni

Agar (2.3) tenglamaga E ning (2.2) dagi qiymatini qo‘yib, uni n ga nisbatan yechilsa, u holda elektromexanik yoki tezlik tavsifning ifodasi aniqlanadi, ya’ni

Bunda konstruktiv parametrlaming o ‘zaro nisbati quyidagiga teng bo'ladi:


Foydalanilgan adabiyotlar:

• 
  Pirmatov N.B, Yarmuxammеdova Z.A, Mustafakulova G.N, Elеktr mashinalari fanining transformatorlar qismi b o'yicha kurs loyihasini bajarishga oid o'quv -uslubiy qo'llanma T.:ToshDTU, 2012
  
• 
  Salimov J.S., Pirmatov N.B. Elеktr mashinalari.-T.: O'zbеkiston faylasuflari milliy jamiyati, 2011.
  
• 
  Голдберг О.Д., Гурин Я.С., Свириденко И.С., Проектирование электрических машин. -М.: Высшая школа, 2001