5. Urushda SSSRning g`alabasi va unda iqtisodiyotni o`rni.
Svet ittifoqining iqtisodiyoti urush yillarida asosan yuqorida aytilganidek asosiy qismi qurol
yarog` ishlab chiqarishga qaratildi. Iqtisodiyotining barcha tarmoqlari frontga qaratilgani va
janglarda har bir sovet jangchisi vatan uchun harakatlari sababli sovet ittifoqi urushda g`alaba
qozondi va iqtisodiyotni o`sish darajasi birinchi jahon urushiga nisbatan yuqori ekanligini
takidlash joizdir. Yana bir narsani aytib o`tishni joizdir bu ham urushni qanchalik katta
maydonga kengayib borishi va bu jarayonda iqtisodiyotni barcha tarmoqlar ya`ni o`gir
sanoatdan tortib to oddiy qo`l mexnati orqali ishlab chiqarishni ham urush o`ziga jalb qildi va
g`alabada bu yo`nalishni har birining va har bir jang maydonida vatan uchun jang qilgan mard
insonlarning o`rni kattadir. Sovet Armiyasi qahramonona janglarda chiniqdi, uning kuchlari
uzluksiz mustahkamlandi, sovet mamlakatining ichkarisi frontga to`p-to`p qurol aslaha va o`q-
dorilarni tobora ko`p yuborib turdi. Bu narsa urushning boshidan boshlab Qommunistik partiya
rahbarligida mamlakat ichkarisida olib borish. Stalingrad yonidagi mudofaa janglari davomida
dushman safidan 182800 kishi o`ldi, 500 mingdan ko`proq kishi yarador bo`ldi, dushman 1450
tankidan, 1337 samolyot va boshqa ko`pdan-ko`p texnikasidan ajradi. 5/7 rilgan juda katta
tashkilotchilik ishi natijasida mumkin bo`ldi.
Mamlakat ichkarisidagi tashkiliy ishlar. Urushning birinchi yili mamlakat uchun juda katta
qiyinchiliklar tug`dirdi. Dushman sovet territoriyasining urushgacha aholisi 88 million kishi
bo`lgan, sanoat mahsulotining 46 protsenti ishlab chiqarilgan, ekin maydonining 47 protsentini
va butun mamlakatdagi chorva mollarining yarmiga yaqinini o`z ichiga olgan juda kattasini
bosib oldi.
Bosib olingan territoriyada gitlerchilar terrorga asoslangan rejim o`rnatdi. Ular Sovet hokimiyati
organlariii va sotsialistik tartiblarni tugatdi. Un va yuz minglab kishilar vahshiyona suratda qirib
tashlandi, millionlab kishilar Germaniyaga haydab ketildi. Bosib olingan territoriyada kolxozlar
tugatildi, ularning xo`jaliklari talandi. Nemislar oliy o`quv yurtlarini va maktablarni yo`q qildi,
kutubxona, klub, qiroatxona, muzeylarni yopdirib yubordi.
Ular buyuk madaniy yodgorliklarni Yasnaya Polyanadagi L. N. Tolstoyning muzey-hovlisini
oyoq osti qildi, A. P. Chexovning Taganrogdagi uymuzeyini yondirdi va hokazolar. Mamlakatda
eng ogir va jiddiy ahvol 1941 yilning oxirlarida yuz berdi. Bir qancha rayonlarning nemis
qo`shinlari tomonidan bosib olinishi hamda korxonalarning Sharqqa ko`chirilishi natijasida
qurol-yarog`, o`qdori, metall, mashina va hokazolar ishlab chiqaruvchi yuzlab korxonalar
ishlamadi. Umuman sanoat mahsuloti 1941 yil iyundan noyabrgacha ikki baravardan ko`proq
kamaydi.
Urush sovet xalqining turmush sharoitini juda ham yomon-lashtirib yubordi: oziq ovqat
resurslari qisqardi, keng iste`mol buyumlari ishlab chiqarish kamaydi. Juda ko`p axolining
mamlakatning sharqiy rayonlariga ko`chirilishi bu ray-onlarda katta uyjoy qiyinchiliklarini
tug`dirdi. Yoqilg`i yetishmadi. So`mning xarid quvvati pasaydi va hokazolar. Mamlakat
ichkarisidagi mehnatkashlar bu sinovlarga bar-dosh berdilar. Ular urushning birinchi yili
mobaynida mamlakatning xalq xo`jalngini harbiy izga soldilar. Sanoatni harbiy mahsulot ishlab
chiqarishga o`tkazish tugallandi, ko`-chirib keltirilgan korxonalarni yangi joyga o`rnatish va
ishga tushirish muvaffaqpyatli utkazildi. Sanoat ishlab chiqarishining pasayishi 1941 yilning
dekabridan boshlab to`xtadi va sanoat ishlab chiqarishi 1942 yil martdan boshlab tezlik bilan
yuksala boshladi.
Donbassning va Moskva yonidagi kumir havzasining vaqtincha qo`ldan ketishi, Kavkaz neftini
tashib olishdagi qiyinchiliklar yoqilg`i sohasidagi ahvolni juda ham og`irlashtirib yubordi. 1942
yilda mamlakatning sharqiy rayonlarida ko`mir qazish va Neft chiqarishni ko`paytirish choralari
ko`-rildi. Moskva yonidagi ko`mir havzasi ozod qilinishi bilanoq uni qayta tiklash ishlari darhol
boshlab yuborildi.
1942 yilning birinchi yarmidan boshlab yangi sanoat qu-rilishi juda avj olib ketdi. Bu qurilish
tinch yillardagiga nisbatan ikki-uch baravar tez olib borildi. 1942 yildayoq oltita yangi
metallurgiya korxonasi, o`nta kon va shaxta, bir qancha harbiy zavodlar va hokazolar ishga
tushdi.
Transportda katta ishlar boshlab yuborildi: temir yo`llarning va eng muhim temir yo`l
uzellarining yuk o`tkazish qobilliyati kuchaytirildi; yangi temir yo`llar: Sviyajsk — Ulyanovsq
Kizlyar — Astraxan, SHimoliy Pechora temir yo`llari va boshqa temir yo`llar qurish ishlari olib
borildi.
Xalq xo`jaliginn ish kuchi billi tp`mipllshga katta e`ti-bor berildi. Harbiy sanoat va bir-bnriga
bog`liq korxonalar ishchilari urush gamom bo`lguncha safarbar etilgan deb e`lon qilindi. Ilgari
ishlamagan, lekin ishga yaroqli bo`l-gan aholi ishlab chpqarishda va qurilishda ishlashga
safarbar qilindi. Mahalliy hokimiyat organlariga shahar aholisini qishloq xo`jalik ishlariga tortish
huquqi berildi. Kolxoz-larda kolxozchilar albatta ishlashi kerak bo`lgan mehpat kupi minimumi
oshirildi. Frontga yaqin rayonlardagi korxona na tashkilotlarning ishchi, xizmatchi va injener-
texnik xodim-lari safarbar qilinganlar qatoriga kiritildi. Ishlab chi-qarishga ayollar jalb etildi:
ularning salmog`i 1942 yilda 53 protsentni tashkil qildi. Yeshi 18 dan past va 50 dap yuqori
bo`lgan shaxslarning sanoatdagi salmog`i ortdi. Hupar mak-tablari, temir yo`l bilim yurtlari,
fabrika zavod ta`limi maktablari orqali malakali yangi kadrlarni ko`plab tayyorlash ishlari olib
borildi. Ishlab chiqarishdagi kurslar va qisqa muddatli maktablar sistemasi orqali hamda shaxsan
shogird tayyorlash yo`li bilan 1942 yilda 3772 ming nafar ommaviy ixtisosli ishchilar
tayyorlandi. Kommunistik partiyaning olib borgan juda katta tashki-lotchilik va g`oyaviy ishi
natijasida sovet mehnatkashining qiyofasi o`zgarib bordi. Sovet kishilari yanada intizomli bo`l-
di, ular harbiychasiga ishlashni o`rgandilar. Sotsialistik musobaqaga ishchilarning yangidan-
yangi tabaqalari jalb vtildi. Ikki yuzchilar, uch yuzchilar, besh yuzchilar harakati kun sayin
kengayib bordi. Urallik frezerovshik Dmitriy Bosiy tashabbusi bilan mingchi novatorlar planni
100% bajaruvchi ishlab chiqarish ilg`orlari harakati vujudga keldi. Ilg`or ishchilar vaqt bilan
hisoblashmas edilar va front top-shirig`ini bajarmaguncha tsexdan chiqib ketmas edilar.
1942 yil may oyining boshlarida Kuznetsk metallurgiya zavodi, 18-aviatsiya zavodi va 26-
motorsozlik zavodi kollek tivlari tashabbusi bilan ishchilar sinfining Butunittifoq sotsialistik
musobaqasi boshlanib, butun mamlakatga yoyildi. Ishchilar siifndan kolxozchi dehqonlar ham
o`rnak oldilar.
VKP(b) Markaziy Komiteti va Davlat Mudofaa Komiteti ishchi va dehqoplarning bu
ajoyib tashabbusini qo`llab quvvatladilar. VKP(b) Markaziy Komiteti va Davlat Mudofaa
Komitetining ko`chma Qizil Bayroqlari ta`sis q,i-linib, ular musobaqada birinchi o`rinni olgan
kollektivlar-ga topshiriladigan bo`ldi. Ikkinchi o`rinni olgan kollektiv-lar VTSSPS va xalq
komissarliklarning ko`chma bayroqlarini oladigan bo`ldi. Kuchma bayroklar topshirish bilan bir
vaqtda kollektivlarga katta pul mukofotlari ham berilar edi, bu mukofotlarning 70 protsenti
kollektiv a`zolari o`rtasida taqsimlanar, 30 protsenti esa kollektivlarning ma-daniy-maishiy va
uy-joy sharoitipi yaxshilashga sarflanar edi. Musobaqaga har oyda yakup yasalar edi. 1942 yilda
musobaqa g`oliblariga 32ta ko`chma bayroq topshirildi. 1942 yildan boshlab ishlab chiqarishda
uzluksiz metod keng tatbiq qilinishi natijasida harbiy mahsulot ishlab chiqarish to`xtovsiz
ko`payib bordi va 1942 yilda samolyot, tanq to`p ishlab chiqarishda SSSR gitlerch-ilar
Germaniyasidan o`zib ketdi. Umuman SSSR sanoatining yalpi mahsuloti 1942 yilda 1,5
baravardap ziyodroq ko`paydi. Sanoat Sharqda ay-niqsa gurkirab o`sdi. Mustahkamlanib
borayotgan mamlakat ichkarisiga tayaigap Sovet Armiyasi urushning borishida kes-kin burilish
yasashga muvaffaq bo`ldi. Ikkinchi jahon urushi 1939 yil 1 sentyabrda boshlandi. Xuddi shu
kuni german qo`shinlari uch tomondan Polsha sarhadlariga bostirib kirdilar. Urush qisqa muddat
ichida dunyodagi juda ko`pgina davlatlarni o`z domiga tortdi. 1941 yil 22 iyunda fashistlarning
191ta diviziyasi (shundan 153 tasi bevosita Germaniyaning o`ziga qarashli) SSSRning Boltiq
dengizidan tortib to Qora dengiz hududlarigacha chegaralari bo`ylab yopirilib hujumga o`tdi.
Ana shu tariqa jahon tarixida inson qulog`i eshitmagan va ko`zi bilan ko`rmagan dahshatli fojea
boshlandi. Jahon urushining boshlanishi, uning sabablari va aybdorlari xaqida ko`p va xo`p
yozilgan Har ikkala bosqinchi saltanatchi davlat ham o`z oldiga bosh maqsad qilib dunyo
hukmronligini qo`ygan edi. Sovet ittifoqi va Germaniya davlat ham o`zining bosh strategiyaviy
maqsadini amalga oshirish uchun har xil taktik usullar bilan bordi, biri ikkinchisidan ayyorlik
qilishga intildi, turli yo`llar bilan o`z chegaralari va ta`sir hududi doiralarinin kengaytirishga
harakat qildi. Ammo har ikkala tomon ham o`zaro ikki o`rtada dahshatli bo`lishi muqarrar
ekanligini yaxshi bilar edi. Shu ma`noda 1939 yil 23 avgustda Adolf Gitler va Iyosif Stalinning
fatvosi bilan Germaniya tashqi ishlar vaziri Ribbentrob va SSSR tashqi ishlar Xalq komissari
V.Molotov o`rtasida 10 yil o`zaro hujum qilmaslik to`g`risidagi shartnomaning tuzilishi
xarakterlidir. Jahon jamoatchiligi bu shartnomani har ikki davlat tomonidan dunyoni o`zaro
bo`lib olish maqsadlarini ko`zlab tuzilgan shartnoma sifatida qabul qildi. Chunki shartnoma
tuzilgandan so`ng Germaniya o`zning asosiy raqibi SSSRdan qo`lini bo`shatib oldi va oradan
ko`p muddat o`tmasdan
1 sentyabrda Polsha hududlariga bostirib kirdi. Ikkinchidan, shartnomadagi mutlaq sir va maxfiy
tutilgan moddalarga ko`ra SSSR Germaniyani nafaqat ma`naviy tomondan balki moddiy jihatdan
qo`llab quvvatlagan, amalda o`ziga qarshi oyoqqa turayotgan Germaniyani qurollantirgan edi.
Buni V.M.Molotov bilan Shulenburg o`rtaisda 1939 yil 28 sentyabrda tuzilgan va 1941 yil 10
yanvarda imzolangan mutlaqo maxfiy shartnoma isbotlaydi. Shartnomaga ko`ra Germaniya
tomoni Boltiq bo`yi davlatlari hududlariga (Litva hududining bir qismidan tashqari) bo`lgan
da`vosidan voz kechishi lozimligi qayd etiladi. Buning evaziga SSSR Germaniyaga 7.500.000
oltin dollar, yoki 31 million 500 ming nemis markasi miqdorida haq to`lashga rozi bo`ladi. 31.5
million nemis markasi miqdoridagi summaning sakkizdan bir qismi yoki 3.937.500 german
markasiga SSSR tomoni uch oy muddat davomida rangli metallar yetkazib berish, qolgan 8 va 7
qismini, aniqrog`i 27.562.500 german markasini 1941 yil 11 fevralgacha oltin hisobida to`lashi
37
shart qilib qo`yildi.
1939 yil 23 avgustdagi shartnoma SSSRning ham buyuk saltanatchilik manfaatlariga javob
berar edi, albatta.
Do'stlaringiz bilan baham: |