Umumiy qoidalar

2. Shartnomalarning turlari 
Shartnoma unda ishtirok etayotgan taraflar o’rtasida huquq va majburiyatlarning o’zaro 
taqsimlanishiga qarab bir tomonlama, ikki tomonlama va ko’p tomonlama shartnomalarga bo’linadi. 
Bir tomonlama shartnomada ishtirok etayotgan taraflarning birida faqat huquq bo’lib, hech 
qanday majburiyat bo’lmaydi, ikkinchi tarafda esa faqat majburiyat bo’ladi. Masalan, qarz 
shartnomasida qarzdor olgan pul summasini o’z vaqtida qarz beruvchiga qarzga bergan pul summasini 
talab qilish huquqiga ega.  
Ikki tomonlama shartnomada esa har ikki taraf ham mustaqil huquq va majburiyatga ega bo’ladi. 
Bunday shartnomaga oldi-sotdi shartnomasini misol qilib keltirish mumkin. Bu shartnoma bo’yicha 
sotuvchi sotilgan ashyoning bahosini talab qilish huquqiga ega bo’lib, sotilgan ashyoni oluvchiga 
topshirishga majbur, oluvchi esa – olayotgan ashyoning bahosini to’lashi zarur bo’lib, sotib olingan 
ashyoni talab qilib olishga haqli. 
Fuqarolik muomalasi tuziladigan shartnomalarning ko’pchili-gi ikki tomonlama bo’lib, yuqorida 
ko’rsatilgan oldi-sotdi shartnomasidan tashqari mahsulot etkazib berish, mulk ijarasi, pudrat va boshqa 
shartnomalardan iborat. 
Ko’p tomonlama shartnomalar ham mavjud bo’lib, unda taraflar uch va undan ortiq bo’ladi. 
Ularda bir paytning o’zida har bir tarafda muayyan huquq va majburiyatlar bo’lishi xarakterlidir. 
Masalan, franshizing, lizing shartnomalari. 
                                                           
1
  Ўзбекистон  Республикаси  Вазирлар  Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентябрдаги 383-сонли  қарорига 1-илова. 
//”Норма” Юридик ахборот тизими. 2005 йил 1 апрелгача бўлган версияси. 
 

 
143

Shartnomalar haq baravariga va tekinga tuziladigan shart-nomalarga bo’linadi. Haq baravariga 
tuziladigan shartnomalar bir taraf topshirgan mulki, qilgan xizmati evaziga pul yoki mulk bilan haq 
oladi. Masalan, bir taraf vaqtinchalik foydalanish uchun mulkni ijaraga oluvchi undan foydalangani 
uchun ijara haqi to’-lashga majbur bo’ladi. Bunday haq baravariga tuziladigan shartnomalarga oldi-
sotdi, mahsulot etkazib berish, ayirboshlash, pudrat va boshqa ko’plab shartnomalarni misol qilib 
ko’rsatish mumkin. Agar qonun hujjatlaridan boshqacha qoida kelib chiqmasa, shartnomaning 
mazmuni-mohiyatidan o’zgacha hol anglashilmasa, shartnoma haq evaziga tuzilgan shartnoma deb 
hisoblanadi. 
Tekinga tuziladigan shartnomada esa bir taraf boshqa bir taraf foydasiga haq olmay, biron-bir 
mulkni topshirish, biron ishni bajarishi mumkin. Masalan, hadya shartnomasi bo’yicha mulk egasi o’z 
mulkini boshqa bir shaxsga tekinga beradi. Tekin foydalanish, foizsiz qarz shartnomalari ham bepul 
tuziladigan shartnomalarga kiradi.  
Shartnomalar tuzilish paytiga va mazmuniga qarab konsensual va real shartnomalarga bo’linadi. 
Konsensual shartnomalar huquq va majburiyatlar taraflar-ning kelishuvlari asosida qonun talab 
qilgan shaklda rasmiylashtirganlari zahoti tuzilgan hisoblanadi. “Konsensual” so’zi lotincha 
“konsensus” so’zidan olingan bo’lib, “kelishuv” manosini bildi-radi. Konsensual shartnomaga misol 
qilib oldi-sotdi, mahsulot etkazib berish, pudrat, mulkni ijaraga berish kabi shartnomalarni ko’rsatsa 
bo’ladi. Fuqarolik huquqida aksariyat ko’pchilik shartnomalar konsensual shartnomalar guruhiga 
kiradi. 
Real shartnomalar bo’yicha huquq va majburiyatlar taraflar o’zaro kelishgan va shartnoma 
narsasi ashyo yoki pul topshirilgan paytdan vujudga keladi. 
“Real” so’zi latincha “res” so’zidan olingan bo’lib, “ashyo” ma-nosini bildiradi. Real 
shartnomaga misol qilib qarz, omonat, hadya, tekin foydalanish shartnomalarini ko’rsatish mumkin. 
Uchinchi shaxs foydasiga tuziladigan shartnomalar umumiy qoida bo’yicha shartnomadan kelib 
chiqadigan huquq va majburiyatlar shartnoma tuzishda qatnashgan taraflar uchun paydo bo’ladi. 
Ayrim hollarda shartnoma uchinchi shaxs foydasiga qaratilib ham tuzilishi mumkin. Uchinchi shaxs 
foydasiga tuzilgan shartnomaga misol qilib sug’urta shartnomasini ko’rsatish mumkin. Uchinchi shaxs 
shartnomada alohida taraf bo’lib hisoblanmaydi. Biroq, FKning 362-moddasida ko’rsatilganidek, agar 
qonun hujjatlarida yoki shartnomada o’zgacha tartib nazarda tutilmagan bo’lsa, uchinchi shaxs 
shartnoma bo’yicha o’z huquqidan foydalanish niyatini qarzdorga bildirgan paytdan boshlab taraflar 
o’zlari tuzgan shartnomani uchinchi shaxsning roziligisiz bekor qilishlari yoki o’zgartirishlari mumkin 
emas. Shartnoma tuzgan shaxs shartnomadan kelib chiqqan majburiyatning uchinchi shaxsga nisbatan 
bajarilishini shart qilgan bo’lsa, bu haqda shartnomada boshqacha hol ko’rsatilmagan bo’lsa, 
majburiyatning bajarilishini shartnomani tuzgan shaxs ham, foydasiga majburiyatning bajarilishi 
ko’rsatilgan uchinchi shaxs ham talab qilishi mumkin. 
Agar uchinchi shaxs o’ziga shartnoma bo’yicha berilgan huquqdan voz kechsa, shartnoma 
tuzgan shaxs, agar shartnomaning mazmuniga xilof kelmasa, bu huquqdan o’zi foydalanishi mumkin. 
Shartnomalar, shuningdek ommaviy shartnoma, qo’shilish shartnomasi va dastlabki shartnoma 
kabi turlarga ham bo’linadi. 
Tashkilot tarafidan tuzilgan hamda uning bunday tashkilot o’z faoliyati xususiyatiga ko’ra o’ziga 
murojaat qiladigan har bir shaxsga nisbatan amalga oshirish shart bo’lgan tovarlar sotish, ish-lar 
bajarish yoki xizmatlar ko’rsatish sohasidagi vazifalarini (chakana savdo, jamoat transportida 
yo’lovchi tashish, aloqa xizmati, elektr quvvati bilan taminlash, tibbiy xizmat, mehmonxona xizmati 
va boshqalarni) belgilab qo’yadigan shartnoma tuzishda bir shaxsni boshqa shaxsga nisbatan afzal 
ko’rishga haqli emas (qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari). 
Tovarlar, ishlar, xizmatlarning bahosi, shuningdek ommaviy shartnomaning boshqa shartlari 
hamma istemolchilar uchun bir xil qilib belgilanadi. Tashkilotning istemolchiga tegishli tovarlarni 
berishi, xizmatlar ko’rsatishi, uning uchun tegishli ishlarni bajarish imkoniyati bo’la turib ommaviy 
shartnoma tuzishdan bosh tortishiga yo’l qo’yilmaydi. Tashkilot ommaviy shartnoma tuzishdan asossiz 
bosh tortganida haridor (mijoz) uni sud orqali shartnoma tuzishga majbur qilish imkoniyatiga (FKning 
358-moddasi) ega. Maishiy pudrat, yo’lovchi tashish, haq evaziga xizmat ko’rsatish shartnomalari 
ommaviy shartnomalardir.