Umumiy psixologiya

13.3.Oiladagishaxslararomunosabatlarvaularningshaxsshakllanishigata’siri.

Insoniymunosabatlarshundayo‘zarota’sirjarayonlariki, undashaxslararomunosabatlarshakllanadivanamoyonbo‘ladi. Bundayjarayondastlabodamlarorasijaro‘yberadiganfikrlar, his-kechinmalar, tashvishu-quvonchlaralmashinuvininazardatutadi. Odamlarmuloqotdabo‘lishganisari, ularo‘rtasidagimunosabatlartajribasiortgansariularo‘rtasidaumumiylik, o‘xshashlikvauyg‘unlikkabisifatlarpaydobo‘ladiki, ularbir-birlarinibirqarashdatushunidiganyoki “yarimtajumladan” hamfikrayonbo‘ladiganbo‘libqoladi, ayrimhollardaesaanashundaymuloqotningmuloqotningtig‘izligiteskarireaksiyalarni- bir-biridancharchash, gapiradigangapningqolmasligikabivaziyatnikeltiribchiqaradi. Masalan, oilamuhitivaundagimunosabatlaranashundaytig‘izmunosabatlargakiradi. Faqatbundaytig‘izlikoilaningbarchaa’zolario‘rtasidabo‘lishimumkin (ona-bola, qynona-kelinvahokazo).

SHaxslararomunosabatlarnio‘rganishpsixologiyafanidaengdolzarbmuammolardanhisoblanadi. CHunkiinsonshaxsiningengnufuzlivaetakchifaoliyatlaridanbiribo‘lganmuloqotvauorqalio‘zaromunosabatlarodamlarorasidaumumiylik, o‘xshashlik, uyg‘unlikkabisifatlarpaydobo‘lishigaolibkeladi. Ayniqsa, oilamuhitidashaxslararomunosabatlarning, chunonchi, ota-onavafarzandorasidagimunosabatlarningo‘zigaxostomonlarishaxsninghayoti, faoliyatiningsamarasivamazmunigabevositata’siretadi.

SHarqmadaniyativama’naviyatishuqadarnoyob, betakrorvajozibalibo‘lib, buningasosiysabablaridanbirio‘zbekoilasiningbetakrormuhiti, undagian’analar, rasm-rusmlarvaqadriyatlarningbarhayotligidadir. Zeroharqandayoilainsontaqdirivakamolotini, kelajaginibelgilabberuvchiomilekanligibilanxarakterlihisoblanadi. Ayniqsa, undagian’analar, milliyqadriyatlarma’naviyboy, axloqanetuk, intellektualrivojlanganyuqoribilimli, jismonanbaquvvat, hartomonlamakamoltopganshaxsni, ya’nisog‘lomavlodnitarbiyalash, voyagaetkazishdaularningo‘rnivaahamiyatikattadir.

Demak,oila-hayotningabadiyligini, avlodlarningdavomiyliginita’minlaydigan, muqaddasurf-odatlarimiznisaqlaydigan, shubilanbirgakelajaknaslqandayinsonbo‘libetishishigata’sirko‘rsatadigankattatarbiyao‘chog‘idir.

Oilafarovonligi-milliyfarovonlikningasosidir. Oiladaengavvalo: halollik, rostgo‘ylik , mehr-oqibat ,or-nomus, sharmu-hayo, mehnatsevarlikkabiinsoniyfazilatlarshakllanadi. SHarqdaqadim-qadimdanoilamuqaddasVatansanalgan. Agaroilasog‘lomvamustahkambo‘lsa , mahalladatinchlikvaosoyishtalikhukmsuradi.

Oilavabolatarbiyasimuammosihammavaqtdolzarbmasalabo‘libkelgan. Oilamuhitiqanchalikaxloq-odobningmadaniyatqoidalarivamilliyqadriyatlariasosidatashkiltopganbo‘lsa, bolashaxsiningto‘g‘rishakllanishiuchunshart-sharoityaratilsa, shaxsshunchalikbarkamol, komilinsonbo‘libetishadi.

O‘zbekoilasidagian’anaviyta’lim-tarbiyanamunalarinifarzandlarimizgaamaliytarzdao‘rgatib, oilaviymunosabatlarmadaniyatiniyuksaltirishgada’vatetibshuorqaliota-onavabolalaro‘rtasidagimunosabalarnioqilonatashkiletishgayordamlashishhammamizningvazifamizdir. Yoshavlodgama’naviy, axloqiytarbiyaberishningyo‘llarivavositalarixilma-xilbo‘lib, bularichidaYoshlarnixalqimizningmilliyan’analariruhidatarbiyalashalohidao‘rintutadi.

Haqiqatdanham, yaratilganbarchamoddiyvama’naviyboyliklarningijodchisibo‘lishibilanbirgaasrlardavomidayaratilganbuma’naviyboyliklaryanaxalqmanfaatigaxizmatqiladi. Milliyan’analarxalqimizninganashundayma’naviyboyliklaridanbiridir.

Ma’lumki, an’analarmuhimijtimoiyhodisabo‘lib, kishilarningodatlari, yurish-o‘tirishqoidalari, axloqnormalaribo‘lib, asrlardavomidayashabkelsada, avloddan-avlodgao‘tarekan, mazmuniyanadaboyiydivainsoniyatdonishmandliginingifodasisifatidaxalqpedagogikasigaaylanadi. Budonishmandlikodamlarningturmushi, his-tuyg‘ularigasingib, ularningshunchakiqarashlarivaideallariginaemas, shubilanbirga, ijtimoiyongformasihambo‘libqoladi. Ulardaodamlarningdilidagi, ko‘nglidagi, psixologiyasidagiengezguorzuistaklario‘zifodasinitopadi.

O‘zbekxalqi, mamlakatimizdagiboshqaqardoshxalqlarkabiYoshlargaaxloqtarbiyasiniberishdao‘ziningazaliyan’analarigaegabo‘lgan. Bizninghozirgikundagivazifamizesa, o‘tmishdaavlodlartomonidanyaratilganengyaxshian’analarnio‘rganishvahayotimiztalablarigamosholdarivojlantirishdir.

Qadimiy, tarixiymanbalar, xalqog‘zakiijodimateriallari, sharqklassiklariningta’lim-tarbiyagaoidasarlarinisinchiklabo‘rganishshuniko‘rsatadiki, o‘zbekxalqiqadimzamonlardanboshlabfarzandnitarbiyalashsohasidao‘zigaxosan’analargaegabo‘lgan. Ota-onalarningbolalarnisevishi, o‘znavbatidafarzandlarningota-onaniastoydilhurmatqilishioilatarbiyasiningko‘rkibo‘libhisoblangan.

SHarqmamlakatlaridaayniqsa, ota-onalarningshaxsiynamunasifarzandtarbiyasiningengmuhimusullaridanbirihisoblangan. SHungako‘ra, o‘g‘ilbolalaryurish-turishi, o‘zaromuomalasi, ergaishlashivakasbegallashdaotasigao‘xshashlikkaharakatqilgan. Otakasbiniegallashyaxshitarbiyaningnatijasihisoblangan. Qizlaresauynisaranjom-sarishtatutish, turlitaomlartayyorlash, to‘qishvatikish, mehmonkutishkabiishlardaonasigao‘xshashgaharakatqilganlar. An’anagako‘ra, farzandlaryurish-turishivao‘zaromunosabatqoidalari, Yoshlarningota-onavakattalaroldidagiburchi, mehnati,kasb-korivaularninginsonhayotidagirolihaqidagidastlabkitushunchavatasavvurlarnioiladaolganlar.

Agaro‘g‘ilbolalargaoilatashvishibilanyashash, uningshon-shuhratiuchunkurashishi ,Yoshlikdanbirorkasbningboshinitutish, harqandaymehnatgatayyorturishkabisifatlarsindirilsa,qizlargaesakattalarnihurmatqilish,ota-onalarningso‘zigaquloqsolishhardoimnazokatlivashirinso‘zbo‘lish, ota-yokiboshqakattakishilaruygakiribkelishganidao‘rnidanturibqarshiolishkabiodobvama’naviyhayotqoidalarioiladao‘rgatilaredi.

Hayottajribasiniko‘rsatishicha, jamiyatningravnaqi, gullab-yashnashi, farovonhayotningasosiymezoniaxloq-odobbo‘libhisoblangan. Shuninguchunota-bobolarimizoilaga, oiladabolatarbiyasiga, ularningma’naviykamoliga, axloqigakattae’tiborberibkelganlar.

Demak, jamiyatmustahkam, ma’naviyvaaxloqiyjihatdansog‘lomoilabo‘lishidanmanfaatdordir. SHundayekan, kattalarningfarzandtarbiyasiyuzasidanmas’uliyatini, salohiyatinikuchaytirish, ularningpedagogiklayoqatinioshirish, oilaviyvaijtimoiytarbiyabirliginita’minlashdavrtalabidir. Oiladaginosog‘lommuhitjudako‘pillatlarqatori, odam­ningo‘zsalomatligiholatigabo‘lganmunosabatinisalbiytomongao‘zgartiribyuborishimumkin. Bundayo‘zgarishlarninghamturlichasabablaribor. Masalan, agaroilaa’zolarima’lumsog‘lomturmushtarzigao‘rganganbo‘lsalarham, birorsababbi­lanshuoiladanizo, janjalkelibchiqsa, buholatbarchaoilaa’zolaritafakkuriningsalbiytomongao‘zgarishigaolibkela­di. Buo‘znavbatidaumumanfaollikningpasayishinikeltiribchiqaradi. Demak, o‘zaromuomaladagisog‘lomruhiyat, samimiyatmavjudijobiyodatlarningbarqarorliginikafolatlaydi.