Umumiy psixologiya kafedrasi eksperimental psixologiya

                  Xarakter  –  (Yunoncha  chaktir  belgi,  nishon,  xislat)  –  xarakter;  ijtimoiy  muhit 
ta’sirida 
tarkib  topib
,  shaxsning  atrofidagi  voqealikka  va  o’z  -  o’ziga  bo’lgan  munosabatda 
ifodalanadigan, uning muayyan sharoitlardagi xatti - harakatlarni belgilab beradigan barqaror individual 
psixik xususiyatlar yig’indisidir. 
 
Xarakter  tug’ma  o’zgarmaydigan  xususiyat  emas.  U  kishining  hayot  sharoitlarga  bog’liq  holda  tarkib 
topib,  o’zgaruvchan  va  tarbiyalanuvchandir:  maxsus  sharoitda,  maxsus  ta’lim-tarbiya  ta’sirida  salbiy 
xarakter xislatlarini bartaraf qilish, ijobiy xarakter xislatlarini tarbiyalash mumkin. Shaxs munosabatlari 
xarakter  xislatlarining  individual  o’ziga  xos  xususiyatni  2  xil  tarzda  aniqlaydi.  Bir  tomondan 
xarakterning  mazkur  xususiyati  namoyon  bo’ladigan  har  bir  tipik  vaziyat  imotsional  kechilmalarining 
individual  o’ziga  xos  xususiyati  shaxs  munosabatlariga  bog’liq.  Shu  bilan  bir  qatorda,  odam 
xarakterlarining  usullari  iroda  xissiyot  diqqat  tafakkur  xususiyatlariga  ham  bog’liqdir.  Masalan: 
mehnatda  namoyon  bo’ladigan  tirishqoqlik  va  puxtalik  faqat  mehnatga  ijobiy  munosabatda  bo’lishi 
emas,  balki  diqqatning  to’plashishiga  harakatlarning  aniqligi,  irodaviy  zo’r  berishga  va  shu  kabilarga 
bog’liqdir.  Shu  sababli  harakat  usullariga  turli  psixik  jarayonlarning  ustunlik  qiluvchi  tasiriga  bog’liq 
holda xarakterning intektual, emotsional va irodaviy xislatlarni ajratish mumkin. 
O’quvchilar  xarakter  xislatlarini  bilish,  ularga  individual  munosabatda  bo’lishning  asosidir.  Odam 
xarakterik  jamiyat  uchun  ham  katta  ahamiyatga  ega.  Qollektivning  mehnat  faoliyati  va  hayoti,  undagi 
odamlarning  xarakter  sifatlari  bilan  belgilanadi.  Ba’zi  bir  og’ir  xarakterli  o’quvchilar  tufayli  sinfdagi 
intizom,  o’quvchilar  o’rtasidagi  munosabat  sinfning  psixologik  muhiti  buzilishi  mumkin.  Shu  sababli 
har  bir  pedagog  xarakter  strukturasini,  xarakter  shakllanishiga  ta’sir 
etuvchi  omillarni
,  o’quvchilarda 
xarakterni tarbiyalash yo’llarini yaxshi bilishi lozim. 
 
 
 
Odam  xarakterining  strukturasi  bir  –  biri  bilan  ma’lum  munosabatlarda  bo’lgan  turli  xususiyatlar  va 
psixik  protsesslarning  o’zaro  bog’liqligidan  hamda  yaxlit  holda  nomoyon  bo’lishidan  iborat.  Biz 
xarakterning bir yoki necha xususiyatlari asosida bizga noma’lum bo’lgan boshqa xislatlarni ham aytib 
berishimiz mumkin. M: odamning takabbur va shuhratparastlikni bilsak, uning odamlarga nisbatan qora 
ko’ngilli ekanligi haqida taxmin qila olamiz. Agar odam kamtarin bo’lsa, uni ko’ngilchan  deb tahmin 
qila olamiz. 
Psixik xususiyatlarning o’zaro bog’langan sistemasini simptomoqomplekslar yoki omillar deb ataladilar. 
Bu simtomoqomplekslarni analiz qilish orqali xarakter srukturasining nima bilan belgilanishini aniqlay 
olamiz.  Masalan:  Shaxslararo  munosabatlarda  nomoyon  bo’ladigan  xarakter  xususiyatlarining  bir  – 
biriga qarama  - qarshi sistemasi  ajratishi  mumkin. (Shartli  ravishda buni «shaxs  – atrofidagi  odamlar» 
sistemasi deb ataymiz). 

---

Agar nihoyatda zid qarama - qarshi nazarda tutilsa, unda ayrim odamlarda bu sistema o’ziga ishonish, 
o’zidan mag’rurlanish, o’zbilarmonlik, maxtanchoqlik, urishqoqlik, o’ch olishlik, kekkayishi, pismiqlik, 
jamoatchilik tomonidan ma’qullangan narsalarni  sezmaslik,  ko’pchilik  tomonidan qabul  qilgan xatti  –
harakat  qoidalarni  pisand  qilmasliklarning  qo’shilishida  nomayon  bo’ladi.  boshqa  bir  odamlarda  bu 
sistemaga  qarama  -  qarshi  xususiyatlari  bilan  qo’shilgan  holda  namoyon  bo’ladi.  bunday  odamlar 
o’zlariga ishonmaydilar, kamtarinligi, ko’ngilchanligi, iltifotligi, sabrligi, xar narsa Yuzasidan o’zining 
ayiblashga  mayilligi,  Yumshoqligi,  dilkashligi,  to’g’riligi  bilan  ajralib  turadilar.  ko’pchilik  tomonidan 
qabul qilingan xatti – harakat qoidalarini bajonu dildan bajaradilar. kekkayishi, pismiqlik, jamoatchilik 
ma’qullagan narsalarni va ko’pchilik tomonidan qabul qilingan xatti - harakat qoidalarini sezmaslik kabi 
xususiyatlarning hammasi odamlarni nazar pisand qilmaslikni ifodalash orqali birlashganligini qo’shish 
qiyin  emas. 
xuddi  shuningdek
, bularga qarama  -  qarshi xususiyatlar  gruppasi  –  dilkashlik, samimiylik, 
ko’pchilik tomonidan qabul qilingan xatti - harakat qoidalariga bo’ysunish, odamlarga nisbatan qarama - 
qarshi  munosabatni  ifodalaydi.  bu  yerda  o’z  -  o’zidan  ravshanki,  voqelikning  ma’lum  tomonlarga 
shaxsning aynan bir xil munosabatda bo’lishlari bilan bog’liq bo’lgan xarakterning bunday xususiyatlari 
bir – biriga o’zaro bog’liqdir.