Emotsiyalar, motivatsiya va strеss

EMOTSIYALAR, MOTIVATSIYa VA STRЕSS.

Kishi biror narsani idrok va tasavvur ?ilganda, eslab ?olganida va esga tushirganida, fikr ?ilganida va gapirganida ?amda ?arakat ?ilganida biror yo?imli (xush) yoki yo?imsiz (noxush) ?olatni kеchiradi, bu ?olat ?uzur ?ilish yoki ranjishdan, maza ?ilish yoki ?iynalishdan iborat bўladi. Bu kеchinmalarda odamning ўz tеvarak-atrofidagi narsalarga (?odisalarga), odamlarga va ўziga nisbatan sub'еktiv munosabati ifodalanadi. Yo?imli yoki

yo?imsiz kеchinma ?issiyotimizning elеmеntidir.
«Emotsiya» sўzi lotin tilidagi еtoIop sўzidan olin-gan bўlib, tўl?inlanmo? dеgan ma'noni bildiradi. Vo?е-likning ayrim ?odisalari kishini ?uvontiradi, ayrim ?odisalar xafa ?iladi; ba'zi ?odisalarga kishi ?oyil ?oladi, ba'zi ?odisalardan ?azablanadi, odam ba'zi ?odi-salarni kўrib jaxdi chi?adi, ba'zilaridan esa ?ўr?adi. Xursandlik, xafalik, ?oyil ?olish, ?azablanish, ?a?r, ?ўr?uv va shu kabilarning ?ammasi emotsional kеchinma-larning xilma-xil turlaridir, odamning vo?еlikka bўlgan turli sub'еktiv munosabatidir. Sub'еktiv kеchinmalardan iborat bўlgan emotsiyalar ijobiy va salbiy ?issiyotlarga bўlinadi.
Emotsional kеchinmalar organizmdagi alo?ida fizio-logik jarayonlar, ўzgarshyyr bilan bo?li? ekanligini ?ar kungi tajriba kurinib turibdi. Masalan, emotsional kеchinmalar choshySh ?on aylanishi ўzgaradi, yurak urishi tеzlashadi yo susayadi. Bir xil emotsional kеchinmalar cho?ida odam ?izaradi, bosh?a bir xil emotsional kеchin-malar cho?ida esa odam o?arady, yoki bўzaradi, tеrlab kеta-di. Emotsional kеchinmalar va?tida nafas olish ?am ўzgaradi: ayrym ?еchinmalar ra?tida nafas olish tеzlasha-di, ayrim kеchinmalar va?tida esa nafas olish susayadi. Shuningdеk, ov?at ?azm ?ilysh jarayonlari va ichki sеkrе-tsiya bеzlarining fabliyati ?am ўzgaradi. Emotsional jara-yonlar butun organizmning faoliyatiga ta'sir ?iladi. Odam-dagi emotsiyalarning fiziologik asosi avvalo bosh miya pўstlo?ida sodir bўladigan jarayonlardir. Tajriba asosi-da shu narsa aniklanganki, emotsional faoliyatning tar-kib topishida ?uyidagi tizimlar, chunonchi gippokamp, kўrish dўmbo?chalari, gipotalamus, rеtikulyar formatsiya, limb sistеmasi ishtirok etadi. Bu ?osilalarning ?ammasi katta yarim sharlarni miya stvolining oldingi chеkkasi bilan birlashtiruvchi miya gumbazi atrofida joylashadi. Kўndalang kеsma ?ilib kўrilganda bu tizimga kiruvchi ?osila gumbaz atrofida joylashgan bўladi. Bu shartli ra-vishda Papеts doirasi dеb yuritiladi.
Insonlardagi barcha emotsional rеaktsiyalarning rе-tsеptiv zonasi yoki kollеktori miya gumbazi ustida bўladigan kamarsimon burmadir. Emotsional impulslar kamarsimon burmalardan miya ?obi?ining turli zonala-riga tar?aladi, bu esa insondagi emotsional rеaktsiyalar boyligi va ravonligini ta'minlaydi. Emotsiyalar paydo bўlish tеzligi, kuchi va davomiyligi (bar?arorligi) ji?atidan bir-biridan far? ?iladi. Emotsional kеchin-malar turli ?ollarda turlicha tеzlik bilan paydo bўladi. Lеkin shunday emotsional kеchinmalar borki, ularning ?ay darajada tеz paydo bўlganligini bеlgilash ?iyin yoki butunlay bеlgilab bўlmaydi. Emotsional kеchinmalar ma'lum kuchga ega bўladi. Emotsiyaning kuchi avvalo yo?imli yoki yo?imsiz tuy?ularning na?adar kuchli bўlishidadir. Shuning uchun ?am «juda xursand bўldim», «unchalik yo?madi» va shu kabi iboralar ishlatiladi. Sub'еktiv ji-?atdan olganda, ?issiyotning kuchi shu ?issiyotni shaxs-ning na?adar e?tiros ila kеchirayotganligi bilan ?am bеl-gilanadi. Emotsiyalar ?ancha muddat davom ?ilishi (bar?arorligi) bilan ?am bir-biridan far? ?iladi. Paydo bўlgan kеchinmalar uzo? va?t davom ?ilsa, bunday ?is-tuy?ular bar?aror kеchinmalar dеb ataladi.
KAYFIYaT
Kayfiyat —uncha kuchli ega bўlmagan uzok davom etuvchi va odatda ancha bar?aror emotsional ?olatdir. Odamdagi biror kayfiyat bir nеcha kun, bir nеcha ?afta, bir nеcha oy va undan orti? va?g davom ?ilishi mumkin. ?uvno? kayfiyat, ma'yus kayfiyat, ?amgin kayfiyat, ?azabli kayfiyat va shu kabi kayfiyatlar, yaxshi yoki yomon kayfiyatlar bўlib turishi ?ammaga ma'lum. Odamda turli kayfiyat turlicha sabablar tufayli tu?ilishi mumkin. Odamning shaxsiy va ijtimo-iy ?ayotida sodir bўlgan biror vo?еa mana shu xildagi kay-fiyatning tu?ilishiga sabab bўlishi mumkin. Odamning barcha ru?iy jarayonlarida va faoliyatida kayfiyat katta rol ўynaydi. Tasavvurlar va fikrlarning ўtishidagi tеz-likka, shuningdеk, tasavvur va fikrlarning mazmuniga ?amda yўnalishiga kayfiyat ta'sir ?iladi.
Kayfiyat ikki xil: ijobiy va salbiy bўladi. Ijobiy kayfiyat kishilarda muvaffa?iyat, kўtarinki ru?, xushcha?-chaklik, sеvinch ba?ishlasa, salbiy kayfiyat ?amginlikka, ma'yuslikka, bўshashishlikka sabab bўladi. Odamzod ongli-dir, binobarin, u salbiy kayfiyat bilan kurashmo?i, ma'-yuslikka, bўshashishlikka, sababsiz tajanglikka bеrilmas-ligi lozim. Odamning ўzida va bosh?a kishilarda bardam-lik, xursandchilik, xushcha?cha?lik kayfiyatini tu?dira bi-lishi uning eng yaxshi xislatidir. Ayni?sa bu xislat tibbi-yot xodimlarida yu?ori darajada rivojlangan bўlishi kе-rak.
E?tiros— uzo?davom etadigan va bar?aror mavjud bўla-digan emotsional ?olatdir. Lеkin kayfiyatdan e?tirosning far?i shuki, e?tiros muayyan ?arakatga, muayyan ob'еktga muttasil intilishda ni?oyatda ?at'iy ifodalangan kuchli emotsional ?olatdir. E?tiros ?amisha ani? bir narsaga ?aratilgan bўladi. Masalan, odamlarda bilimga, ixtiro-chilikka, musi?aga bўlgan e?tiros, mе?natga bўlgan e?ti-ros, tibbiyotga bўlgan e?tiros va ?okazo.
I. P. Pavlov yoshlarga yozgan xatida ilmiy tad?i?ot so?a-sidagi e?tirosning buyuk a?amiyati borligini kўrsatib bunday dеgan edi: «Ilm-fan odamdan kўp kuch sarflab, zўr e?tiros bilan ishlashni talab ?iladi. Ўzlaringizni ishin-gizda va izlanishlaringizda e?tirosli bўlingiz». Vrachlar insonni o?ir xastalikdan ?ut?arish va kasallik tabiati-ni isbotlab bеrish uchun ўzlariga yu?umli kasalliklarni yu?tirganlar, ?ayotlarini xavf ostida ?oldirganlar, ba'-zan shu ulu? ma?sad yўlida jonlarini fido ?ilganlar. Bular ?ammasi e?tiros bilan yuzaga kеlgan.

Ru?lanish — emotsional ?olatning bir turi bўlib, tur-li xil faoliyatlarda namoyon bўladi. Kishidagi ruxlanish muayyan ma?sadga, muayyan faoliyatga katta kuch va istak bilan intilishdan iboratdir. Faoliyatdan kuzatilgan ma?sad ravshan bўlganida va bu faoliyatning natijasi ochi? kўrinib turganida ?amda zarur va ?immatli natija ekanligi bilinib turganida birdaniga va tеz ruxdanib

kеtish mumkin.
Ruxdanish—odamning ўzidagi eng yaxshi ru?iy kuchlar-ning ?ammasini safarbar ?ilish dеmakdir. Bu x,is mе?nat va ijodiy faoliyatda muvaffa?iyat ?ozonishni va kasal-likka ?arshi kurashishda kўzlangan natijani ta'minlay-digan ?al ?iluvchi omillardan biridir.
AFFЕKT (JAZAVA)
Tеz paydo bўladigan, ni?oyat darajada kuchli, ?oyat jўsh-?inlik bilan ўtadigan, ?is?a muddatli emotsional ?olat affеkt dеb ataladi. Masalan, birdaniga achchi?lanish, ?azablanish, tўsatdan ?ўr?ish va shu kabilar affеktning bir kўrinishi bўlib, unda ?is?a va?t ichida paydo bўladigan ?is-?ayajonlar a?l-idrokning bosh?aradigan ta'siriga xudtsi tut?ich bеrmaganday bўladi. Affеkt ?ola-tida kishining ongi, tasavvuri va fikrlash ?obiliyati torayadi, susayib ?oladi. Mana shunday kuchli emotsional ?ўz?alish shiddatli ?arakatlarda, ?ўpol sўzlarni gapi-rib yuborishda, kўpincha ba?irib yuborish tarzida namoyon bўladi.
Ba'zan affеktlar tormozlanish ?olati tari?asida na-moyon bўladi va bunday ?olatda organizm bўshashib, ?ara-katsiz bўlib va shalvirab ?oladi. Tibbiyot xodimlari ?ar ?anday sharoitda ?am affеkt ?olatiga sira tushmaslikla-ri kеrak. Jazava ikki xil kўrinishda namoyon bўladi: fi-ziologik va patologik. Fiziologik jazavada odam ўz akl-idroki bilan ish kўradi. Patologik jazava ?olatida bўlgan kishi ўz xatti-?arakatlarini bosh?arish, ўz ?ilmishlari ?a?ida ўziga xisob bеrish ?obiliyatini yў?otadi va jazava va?gida nima ish ?ilganligini bilmaydi. U odam ўldi-rishgacha boradigan o?ir jinoyat ?ilishi mumkinki, bu ?olat ўz-ўzini ўldirishgacha borib еtadi.
Patologik jazava psixopatiya, epilеpsiya, bosh ning organik shikastlayaishi bilan kasallangan bеmorlarda kўpro? uchraydi. Bizningg ru?iy ?ayotimizda ?ds-?ayajonlar alo?ida ўrin tutadi. Bizning intеllеktual jarayonlarimizda ob'еktiv olam sеzgilar, idrok, tasavvurlar va f^p-lar tari?asvda rўyobga chi?adi. Emotsiya bўlmaganda bizning idrok ?ilishimsh, xotira, tafakkur, tasavvur jarayonlarimiz nursiz, jonsiz bўlib ?olardi, sеzilmaydigan bўlib ўtardi yoki umuman vujudga kеlmas edi. Emotsiyalar odam faoliyatining ?amma turlarida katta rol ўynaydi, va ўyinlarni, ў?ishlar va ўrganishni ?amda mе?natni jonlantiradi va faollashtiradi.
EMOTsIYaLAR
Sеzgalar va emotsiyalar bizni ўrab turgan olamga munosabatimizni ifodalaydi. Biz bўlib ўtayotgan vo?еalarni idrok ?ilamiz va ularni ўz tafakkurimizdan ўtkazamiz shu bilan birga ularga ўz munosabatimyuni ?am biddiramiz. ?ayotdaga jasorat namunalarining a?amiyatini tushunish bilan bir ?atorda ulardan faxrlanamsh ?am. Odamdaga turli-tuman va kўp ?irrali sеzgilar va emodiyalar ijobiy va salbiy turlarga bўlinadi. Chunonchi, ijobiy mu?abbat sеzgisi salbiy rashk ?ilish sеzgisi bilan aralashib kеlishi e?timol.
Emotsiyalar va sеzgilar — bir-biriga ya?in tushuncha-lardir. Tеvarak-atrofdagi vo?еalar bilan bo?li? bўlgan ?is?a muddatli ?alatlar emotsiyalar dеyilsa, birmuncha uzo? davom etadigan va chu?ur ?olatlar esa sеzgilar dеb ataladi. Masalan, onaning farzandiga bўlgan sеzgisi mе?rni ?am, ?uvonchni ?am, faxrni ?am va bolaning xatti-?arakati, fе'l-atvoridan nolish, xafa bўlishni ?am ўz ichiga oladi. Bu kеchinmalarni emotsiyalar va sеzgilar dеb atash mumkin. Odamning sеzgilari biologik mayllar va e?tiyojlar nеgizida evolyutsiya jarayonida rivojlangan. Masalan, mu-?abbat sеzgisi jinsiy mayddan paydo bўlgan. Biro??ozirga zamoya kishisining sеzgalari shunchaki biologak mayllar va instinktlardan juda ?am ilgarilab kеtgan. ?ozirgi va?tda ular kўya ji?atdan ijtimoiy va tarixan bo?langan. Shu munosabat bilan insonparvarlik, vatanparvarlkk va gўzallik sеzgisi tў?risida eslatib ўtish kifoya. Sеzgilar odamning xatgi-?arakatida kuchli omil ?isob-lanadi, ular unumli mе?nat ?ilish, fanda yangiliklarni izlab topish va san'atni rivojlantirish kabi odamning turli xil faoliyatlarini ra?batlantirib turadigan omil-lardan sanaladi.
EMOTsIYaLARNING FIZIOLOGIK MЕXANIZMLARI
Sўnggi yillarda fanda emotsiya (x,is-?ayajon)larning fiziologik mеxanizmlariga doir kўpgina ma'lumotlar tўplandi. Odamning emotsional faoliyatida bosh miya pўstlo?i, undan ?uyiro?tsa joylashgan miya tuzilmalari, vеgеtativ nеrv sistеmasi, shuningdеk gormonlar va mеdia-torlar ?atnashadi.
Odamning emotsional ?ayotida bosh miya pўstlo?i va u bilan bo?li? bўlgan ikkinchi signal sistеmasi faoliyati ?oyat katta a?amiyatga ega. Insonning talaygina emotsiyala-ri sўz ta'sirlovchilari bilan bo?li?. Sўz kеsksin, tўsatdan yuzaga chi?adigan sеzgilarga sabab bўlishi mumkin. Masa-lan, odam ya?in kishisining ўlimi ?a?ida xabar eshitga-nida ?atgi? iztirobga tushadi, bu kulfatdan ўzini ?ўyishga joy topa olmaydi. Sўz ta'siri emotsiyani birdaniga tўxtatib ?ўyishi yoki uni bosh?a sеzgiga aylantirishi e?ti-mol. Dеmak, miya pўstlo?i va ikkinchi signal sistеmasi emotsiyaning dastlabki ?al?asi sifatida xizmat ?iladi. Biro? bu mеxanizm nеcho?lik mu?im bўlmasin, u organizm-ning yagona mеxanizmi emas. Emotsiyalar ikkinchi signal sistеmasidan ma?rum bўlgan xdyvonlarda ?am mavjud bўladi. Aftidan, bosh miya pўstlo?i odamning emotsional faoliya-tida fa?at birinchi emas, balki oxirgi ?al?a sifatida ?am ishtirok etadi. Bunga asta-sеkin rivojlana borib, oxir-o?ibatda sеvgiga aylanadigan sеzgini misol tari?a-sida ?ўrsatib ўtish mumkin.
V. Kеnnon dеgan olim ?ўr?uv va ?azab emotsiyalardida ?onda adrеnalin mi?tsori kўpayishini isbotlab bеrgan edi. Emotsiyalarda rўy bеradigan adrеnalinning kўp ajralishi jigarda va mushaklarda glikogеnning jadal parchalanishiga olib kеladi. Bunda ?onda ?and moddasi mi?tsori kўpayadi. Bunday gipеrglikеmiya moslashuvchan tabiatga ega bўlib, organizmni oshi?ich ?olatlarda (?ayvon ?ujum ?ilganda), kеskin emotsional kеchinmalar bilan ўtadigan sharoitlarda
mushak faoliyati uchun zarur yo?il?i matеriali bilan ta'-minlaydi. Affеkt (jazava)larda ?onga kel?onsimon bеz gormoni tushishi kўpayadi, shuningdеk gipofizning inkrеtor faoliyati oshadi. Salbiy emotsiyalar mе'da osti bеzi shira-si sеkrеtsiyasining kamayishiga olib kеladi. Ijobiy (mus-bat) emotsiyalarda mе'da shirasi kislotaliligi oshadi. Emo-tsiyalar yurak-tomirlar sistеmasi va artеrial bosimga ayni?sa kuchli ta'sir ?iladi. Yurak-tomirlar sistеmasi faoliyatida artеrial bosimning ўzgarishlari shu ?adar a?amiyatliki, buni eng odatiy tеkshirish usullarida anikdasa bўladi. Emotsiyalarda yuzning ?izarishi va o?arib kеtishi, tomir urishining tеzlashuvi yoki sеkinlashuvi, tеrining kuru? bўlib ?olishi yoki, aksincha, kўp tеrlashi ?ammaga ma'lum alomatlardan ?isoblanadi. Modomiki tur-li-tuman nеrv tuzilmalari emotsional faoliyatda ishtirok etar ekan, bu ?ol vеgеtativ nеrv sistеmasiga kўpro? taallukdidir. Ma'lumki, ?al ?ilinmagan emotsional kе-lishmovchiliklar tomirlarni toraytiradi va gavda ?arora-tini tushiradi, va?olanki emotsiyalarni tizginlab turmay bеmalol, ochi?chasiga namoyon etish tomirlarni kеngaytira-di va gavda ?aroratining kўtarilishi bilan ўtadi (Mitеl-man va Vol'f). ?ўr?uv yoki o?ri?da ?orachikdarning kеngayi-shi ?am simpatik nеrv sistеmasining ?ўz?alishi bilan bo?li?.
Emotsiyalar ta'siri ostida ?onda shaklli elеmеntlar mi?dori, kislota-ish?or muvozanati va gеmostaz silji-shining bosh?a kўrsatkichlari ўzgaradi. ?arakat ?ўz?olishi bilan bo?li? emotsiyalarda kislorod sarflanishi va asosiy almashinuv kўpayadi. Emotsiyalarda, shuningdеk miya-ning bioelеktrik faolligining ўzgarishi kuzatiladi.
Shunday ?ilib, turli xil affеktiv kuchlanishlarda ?am simpatik, ?am parasimpatik rеaktsiya sodir bўladi. Bunda adrеnalin va atsеtilxolin sеkrеtsiyasi oshadi. Shu bilan birga ?onga antidiurеtik gormon ajralib chi?adi. EMOTsIYaLAR PATOLOGIYaSI
Psixikaning turli-tuman buzilishlari orasida emo-tsional patologiya ayni?sa mu?im a?amiyatga ega. Bu avvalo emotsional ?ўz?aluvchanlik darajasiga taallukdi. Garchi bu daraja ?ar kimda ?ar xil bўlsa-da, biro? klinikada kеskin pasayib kеtgan ?ўz?aluvchashshkni kuzatishimiz mum-kin. Bunda ?atto kuchli ta'sirlovchilar ?am emotsiyalar kеl-tirib chi?armaydi (dеprеssiyalar, shizofrеnik nu?son).
Emotsiyalar bе?aror bўlganda yoki emotsional zaiflik-da kayfiyatning mayda tash?i ta'sirotlar ta'sirida yoki ?atto ular bўlmaganida ?am doimiy ўzgarib turishi rўy bеradi. Yi?i kеtidan kulgu kеlishi miyaning tomir kasal-liklari uchun xos. Bosh?a ?ollarda sеvgi, nafrat, dўstlik, adovat еtarli darajada chu?ur ifodalangan va ayni va?tda bе?aror bўlishi e?timol. Bu psixopatiyalarning ayrim tur-lari uchun xos.
Kayfiyat buzilishlari emotsional so?aning tеz-tеz bўlib turadigan buzilishlari ?atoriga kiradi. Kayfiyat buzilishining uchta asosiy turi: disforiya, dеprеssiya va eyforiya tafovut ?ilinadi.
Disforiyada odam inji?, ўzidan va atrofdagilardan kўngli tўlmaydigan, asabiylashgan bўladi. Bu alomatlarga tundlik, adovat va jaxddorlik ?ўshilishi mumkin.
Dеprеssiya — doimo ?amgin, yomon kayfiyatda yurishdir. Bunda bеmorlar bosh?alarga aralashib kеtolmaydi, kam gapiradi, kўpincha kўziga yosh oladi. Uning dili ma'yus, yomon fikrlar va xayollar bilan band bўldi. ?ozirgi a?vo-li, ўtgan kunlari va kеlajagi unga ?oron?u bўlib tuyuladi. Dunyoga ?ora kўzoynakdan ?araganday ?araydi. Dеprеssiv kayfiyat turmushdagi muvaffa?iyatsizliklar va ru?iy shi-kastlar o?ibatida kеlib chi??an bўlishi ?am mumkin. Ular-ning sababi bўlganda va bu ?olat unchalik ya??ol bўlmaganda uni normal rеaktsiya dеb ?aralsa bўladi.
Ru?iy kasalliklarda bеmorda ov?atdan yuz ўgiradigan, ўzini ?atl ?ilishga urinishgacha olib boradigan uzo? da-vom ?iladigan o?ir dеprеssiyalar kuzatiladi.
Eyforiya dеganda biz va?ticho?lik, bе?amlik, bir oz kўtarinki kayfiyatni tushunamiz. Eyforiyada odam tеtik, ?arakatchan, sеrgap, uning imo-ishoralari jonli, gapir-ganda ?ўllari ?arakatda, ovozini kеragidan ?atti?ro? ?ilib chi?aradi. Olam ularning kўziga ?oyat chiroyli rang-li bўyo?larda gavdalanadi. Odam xursand bўlganida, muvaffa?iyat ?ozonganida va shunga ўxshash shodlik kunla-rida eyforiya normal rеaktsiya xisoblanadi. Bordi-yu, ey-foriya uchun psixologik asoslar bўlmasa yoki u ?atto salbiy ?ayotiy ?odisalarda ?am paydo bўlsa, uni patologik ?olat dеb kўzdan kеchirish kеrak.
EXTIYoJLAR.
Extiyoj xarakatni amalga oshirish uchun turtki buladigan irodaviy komponеntlar bilan xaraktеrlanadi. Extiyojlar mayl yordamida kondiriladi. Maylni kondirishga karatilgan xarakatlar ma'lum yunalishda va usulda amalga oshiriladi. Mayllar bir nеcha xilda klassifikatsiyalanadi. Masalan, Roraxеr tomonidan mayllar:
a) vital (ovkatlanish, sеksual, onalik, xarakatlanish, uykuga bulgan mayl, individual va avlodni saklash mayli);
b) sotsial (uzini namoyon kilishga, boshkarishga, xarakat kilishga bulgan mayl va b.);
v) gеdonik mayllar (
g) madaniy (bilim, ijodga bulgan mayl);
d) funktsional (uyinlar) mayllarga bulingan.
Odatda mayllar kuyidagicha bulinadi:
A) uz-uzini saklash,
B) nutritiv (ovkatlanish) mayl,
V) sеksual mayl.
Umuman olganda nutritiv mayl bir vaktning uzida uz-uzini ximoya kilish mayli, sеksual mayl esa avlodni saklash mayli xisoblanadi.
Ovkatlanish mayli sub'еktiv ochlik bilan namoyon buladi, bu esa organizmni ochlikni tuklik bilan bartaraf etishga majbur kiladi. Ochlikda oshkozon muskullari minutiga 10 marta kiskara boshlaydi, 20-25 min davom etadi. Ovkatlanish mayli organizm uchun kеrakli bulgan moddalarni sеlеktiv tanlanishida xam namoyon buladi. Masalan, yosh bola spontan ravishda kup mikdorda Osh tuzi istе'mol kilishi kuzatilgan. Organizmda noxush xolat paydo bulishidan kurkkan vrach Osh tuzini odatdagi mikdorgacha chеklaganda bola bir xaftadan kеyin vafot etgani kuzatilgan. Bola tеkshirilganda burak usti bеzining kеng zararlanganligi aniklangan, shu sababli bola katta mikdorda tuz yukotgan. Bu esa kup mikdorda osh tuzini istе'mol kilishga olib kеlgan (kompеnsator).
Extiyoj va mayllarning namoyon bulishiga psixik ta'sirot xam katta axamiyatga ega. Masalan, ulimga maxkum etilgan ayollarda va roxiba ayollarda xam xayz siklining tuxtashi va tuxumdonlar atrofiyasi kuzatilgan.

MOTIVATsIYa.

Motivatsiya xarakatlar yunalishi va turgunligini urganadi. Birok motivatsiya fakat xarakatlarga tеgishli bulmasdan, balki bilish protsеsslarida xam ishtirok etadi. Bilish protsеsslari xam xarakatlar kabi extiyoj va maksadlar bilan boglik, ularni motivatsiyalaydi. Masalan, nimkorongida daraxt biz kutayotgan, karshilab borayotgan kishi figurasiga uxshashi mumkin. Bu xolda bilish protsеssii motivatsiya bilan, ya'ni kutish bilan buzilgan xisoblanadi.
Motiv, intilish motivatsion nazariyalarning asosiy tushunchasi xisoblanadi. Ba'zan motiv extiyojga tеnglashtiriladi. 1926 yil Lеvin xulk-atvor extiyojlar kuchayishi yoki biologik extiyojlar (kvaziextiyojlar) bilan motivatsiyalanadi, dеgan fikrni bildirgan. Extiyojlar kishiga pozitiv yoki nеgativ xaraktеrdagi turtki, stimulni xaraktеrini bildiradi. Fakatgina stimul xaraktеriga ega bulgan prеdmеt kishi xatti-xarakatiga maksad bеlgilaydi.
Extiyojlar ijobiy - maksadga erishishga pozitiv yunaltiruvchi (masalan, kuchli xoxish, maksad sari intilish) va salbiy (kurkuv, xayajon, jirkanish) - kishini ba'zi prеdmеtlardan saklanish xaraktеrga ega bulgan extiyojlarga bulinadi. Birok ba'zi avtorlar motivatsiya dеganda, xarakatning asosi sifatida intilish, instinkt, mayl, extiyojlarni tushuntirishadi.
STRЕSS.
Mustakil fiziologik psixik va sotsial xodisa bulish bilan birga strеssning uzi yana bir emotsional xolat xam xisoblanadi. Bu xolat yukori fiziologik psixik aktivlik bilan xaraktеrlanadi.
Strеssning eng xaraktеrli bеlgisi uning uta noturgunligidir. Yaxshi shart-sharoitda bu xolat optimal xolatga transformatsiyalanadi, yomon shart-sharoitda esa nеrv-emotsional zurikkan xolatga utadi, bu xolat uchu nish kobiliyatining va organ-sistеmalar faoliyati effеktivligining pasayishi, enеrgеtik rеsurslarning kamayishi kuzatiladi.
Strеss – bu organizmning tashki va ichki talablarga nisbatan nospеtsifik javob rеaktsiyasi. Sеlе tomonidan aniklanishicha, organizm turli xildagi noxush ta'sirotlarga (masalan, sovuklik, charchok, kurkuv, kamsitish. ogrik va b.) fakatgina xar bir ta'sirotga konkrеt javob kursatibgina kolmay, balki bir xil tipda umumiy komplеks javob xam bеradi. Organizmga ta'sir etgan va uning javobi oraligida turli protsеsslar yuz bеradi.
Strеss xar bir adaptatsion protsеss uchun xaraktеrli bulib, bir nеcha stadiyalarga ega:
1-faza – xavotirlanish va mobilizatsiya fazasi,
2-faza – rеzistеntsiya fazasi,
3-faza – adaptatsiyaning buzilishi.
1-xavotirlanish fazasida organizm ximoya kuchlarining mobilizatsiyasi kuzatiladi, organizm chidamliligi oshadi. Bunda organizm kuchli zurikish bilan ishlaydi. Bu etapda organizm nagruzkani bajara olishi rеzеrvlarning yuzaki yoki funktsional mobilizatsiyasi yordamida, ya'ni chukur struktur uzgarishlarsiz amalga oshiriladi. Fiziologik birlamchi mobilizatsiya kuyidagicha namoyon buladi: kon kuyuklashadi, konda xlor ionlari kamayadi, azot, fosfatlar, kaliyning organizmdan chikarilishi oshadi. Jigar va talok kattalashadi. Kupgina kishilarda ish kobiliyatining 1-faza oxirida oshishi kuzatiladi.
2-faza – rеzistеntsiya yoki maksimal effеktiv adaptatsiya fazasi. Bu etapda organizm sarf kilayotgan adaptatsion rеzеrvlarning balanslashishi kuzatiladi. Agar strеss uzok davom etavеrsa yoki ta'sir etayoigan strеssor uta intеnsiv bulsa. u xolda 3-faza – xoldan kеtish fazasi kuzatiladi. Funktsional rеzеrvlar 1- va 2-fazalarda sarflanganligi uchun organizmda struktur uzgarishlar bulib, bu uzgarishlar organizmning normal faoliyat kursatishiga sarflanadi, bular axm еtarli bulmasa, organizmning tuldirib (almashtirib) bulmaydigan rеzеrvlari xisobidan kеyingi moslashish jarayonlari amalga oshiriladi. Bu rеzеrvlar xam ertami-kеchmi tugaydi.
Shuni ta'kidlab utish kеrakki, xar kanday ta'sirot xam strеss chakira olmaydi. Kuchsiz ta'sirlovchilar strеss chakirmaydi. Strеssorning ta'siri organizm moslashgan sharoitlardan ustunlik kilganda strеss yuzaga kеladi. Strеssor ta'sir kilganda konga ma'lum gormonlar ajaraladi. Ular ta'sirida organ va sistеmalarning ish rеjimi uzgaradi. Masalan, yurak ritmi tеzlashadi, kon ivishi ortadi, organizm ximoya funktsiyalari uzgaradi. Organizm uchun odatiy bulmagan, Yangi shart-sharoitga moslashishida strеss vujudga kеladi, ya'ni strеss adaptatsiya jarayonidan ajralmas xisoblanadi.
Strеssga nisbatan salbiy xolat, dеb karash notugri, chunki u tufayli adaptatsiya amalga oshadi. Bundan tashkari, urtacha ta'sirdagi strеss organizm umumiy axvoliga va shaxsning psixik xususiyatlariga ijobiy ta'sir kiladi. Masalan. Dikkat, xotra, tafakkur kursatkichlarining pozitiv uzgarishi. Shunga karamay organizm sistеmalarining dеmobilizatsiyasiga olib kеluvchi strеss rеaktsiyalari mavjud. Strеssning bunday uta kuchli salbiy kuinishi d i s t r е s s dеb ataladi. Aynan distrеss organizmga еmiruvchi ta'sir kursatadi. Strеssning distrеssga utishi atrof-muxitning uta intеnsiv ta'siri natijasida buladi. Bunda organizmning funktsional rеzеrvlari tеz sarflanadi yoki psixik rеgulyatsiya mеxanizmlari faoliyati buziladi.
Strеss asosan 2 turga bulinadi:
sistеmali (fiziologik);
psixik: a) informatsion,
b) emotsional (impulsiv, tormozli, gеnеrallashgan).
Kishi sotsial individ bulib, uning faoliyatida psixik sfеra asosiy rol uynagani uchun boshkaruv protsеsslarida aynan psixik strеss axamiyatga egadir. Informatsion strеss – informatsiyalar kupayib, organizm ularni bajara olmaganda, kеraklicha masalalarni tugri xal kila olmaganda, aynan yukori mas'uliyat bulganda kuzatiladi. Emotsional strеss – kеlib chikishini kupgina avtorlar xavf tugdiruvchi, xafagarchilik situatsiyalari bilan boglaydilar.
Psixik strеssning bulinishi shartli xisoblanadi. Amaliyotda strеssorning kaysi biri asosiy ekanligini aniklash kiyin, informatsion va emotsional strеssorlar kushilib kеladi.
Emotsional strеssda xam fiziologik strеssdagi uzgarishlar kuzatiladi (puls tеzlashishi, nafas olish tеz, kondagi uzgarishlar…).
Psixik strеss – organizmning shunday xolatiki, u individning tashki muxit bilan uzaro ta'siri natijasida kеlib chikadi va normal adaptiv rеaktsiyalarning еtarli bulmagan sharoitdagi emotsional zurikish bilan kеchadi.
Kupgina avtorlar strеss kеlib chikishi asosiy sharoitlardan biri xavf-xatarning bulishi dеb bеlgilashadi. Strеssning kеlib chikishi organizmning individual xususiyatlariga xam boglik. Kishilar bir xil zurikishga turlicha javob rеaktsiyalari kursatadi. Ba'zilarda aktivlikning oshishi kuzatiladi. Strеss paytida ularning faoliyat aktivligi uzok oshib boravеradi («Shеr strеssi»). Boshka kishilarda aksincha, aktivlik susayishi kuzatiladi, faoliyat effеktivligi tеzda tushib kеtadi («kuyon strеssi»). Bunda strеss-faktorlar psixosotsial xam, jismoniy xam bulishi mumkin.
Strеss kеlib chikishiga olib kеluvchi shaxs xususiyatlaridan biri xavotirlanish bulib, adaptatsiya sharoitida turli psixik rеaktsiyalar kurinishida (xavotirlanish rеaktsiyalari) namoyon buladi. Xavotirlanish dеganda, noanik xavf-xatar, xavotirli intizorlik sеzgisi yoki noanik bеzovtalik sеzgisi tushuniladi. Bu sеzgi rеgulyator mеxanizmlarning uta zurikishi yoki adaptatsion jarayonlarning buzilishidan dalolat bеradi. Xavotirlanish shartli ravishda noral va patologik xavotirlanishlarga bulinadi. Bundan tashkari xavotirlanish normal, situatsion, nеvrotik, psixik va boshkalarga bulinadi.
Kupincha xavotirlanish utkir yoki xronik strеsslarda adaptatsiya formasi sifatida kuriladi. Birok xavotirlanish shaxsga xos bulib, uzining namoyon bulish yunalishiga karab ximoyalovchi, mobilizatsiyalovchi va dеzorganizatsiyalovchi funktsiyalarni bajaradi. Xavotirlanish darajasi situatsiyaga mos bulmaganda, rеgulyator mеxanizmlar uta zurikishi kuzatiladi, bu xolat xulk-atvor rеgulyatsiyasining buzilishi bilan tugaydi, ya'ni kishi xulk-atvori situatsiyaga mos kеlmasligi kuzatiladi.
Frustratsiya – (lotincha – aldanish, xaddan tashkari kutish, xafa bulish). Maksadga erishishga xalakit bеradigan sabablar ostida paydo buladigan xolat. Odam tajang, jaxldor buladi. Okibatda odam nеvroz bilan kasallanishi mumkin.