Umumiy oʻrta ta’lim maktablarida “molekulyar- kinetik nazariya asoslari” boʻlimini innovatsion texnologiyalardan foydalanib oʻqitish

 
2. Termodinamik metod.
 
«Termodinamika» so‘zi «termo» — «issiqlik» va 
«dinamika» — «kuch», «harakat» so‘zlaridan olingan. Termodinamik metodda 
o‘rganilayotgan moddaning holati temperatura, bosim, hajm kabi termodinamik 
parametrlar bilan aniqlanadi. Molekulyar fizikani o‘rganishda har ikkala statistik 
va termodinamik metodlar bir-birini to‘ldiradi. Bu metodlar gaz, suyuq va qattiq 
holatdagi moddalarning tuzilishi va ularda bo‘ladigan jarayonlarni o‘rganishda 
foydalaniladi. Fizikaning ushbu bo‘limida avvaliga statistik metodga asoslangan 
«Modda tuzilishining Molekulyar-kinetik nazariyasi asoslari»ni (I bob) va 
termodinamik metodga asoslangan «Termodinamika elementlari»ni (II bob) 
o‘rganasiz. So‘ngra esa har ikkala metod qo‘llanilgan «Suyuqliklardagi sirt 
hodisalari»ni (III bob), «Qattiq jismlarning xossalari»ni (IV bob) va «Modda 
agregat holatining o‘zgarishi»ni (V bob) o‘qitiladi. Fizik hodisalarga termodinamik 
usulni qo‘llash imkoniyati ularda energiyaning bir turdan boshqa turiga aylanish 
jarayonlari bilan bogʻliqdir. Jismlarning fizik xususiyatlarini termodinamik usul 
bilan 
o‘rganadigan fizikaning bo‘limiga termodinamika deb ataladi. 
Termodinamika tajribalaridan aniqlangan juda ko‘p ma’lumotlarni umumlashtirgan 
ikki fundamental qonunga tayanadi. Shunday qilib, mikroskopik zarrachalaridan 
tashkil topgan sistemaga oid tadqiqotlarda har ikkala usul ham statistik va 
termodinamik usullar keng qo‘llaniladi va ular o‘zaro bir-birini to‘ldiradi. 

---

17 
1.3. Umumiy oʻrta ta’lim maktablarida “Molekulyar-kinetik nazariya” 
boʻlimining mazmuni 
Respublikamizda ta’lim tizimini isloh qilish maqsadida “Kadrlar tayyorlash 
milliy dasturi” hamda “Ta’lim to‘gʻrisida” gi qonun qabul qilindi. Bu qonunning 
ijrosini ta’minlash maqsadida 2017 yil 6 arelda Vazirlar Mahkamasining “Umumiy 
o’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash 
to’gʻrisida” gi 187-sonli qarori qabul qilindi. Bu qaror asosida umumiy o‘rta 
ta’lim maktablari uchun fizika kursidan davlat ta’lim standarti ishlab chiqildi. 
Bu hujjatlarga asosan respublikamizda ta’lim bir nechta bosqichda amalga 
oshirilmoqda. Shu turlaridan umumiyoʻrta ta`lim maktablarining 6-11 sinflarida 
ham fizika fani maxsus oʻqitiladi. Endi bu ta`lim turlarining har birida fizikaning 
boʻlimlaridan biri boʻlmish “Molekulyar fizika va termodinamika” asoslarini 
oʻqitishningoʻziga xos jihatlarini qarab chiqamiz. Umumiyoʻrta ta’lim 
maktablarida fizika fani 6-sinfdan boshlaboʻrganiladi. 6-sinfga kelgan oʻquvchini 
tabiiy yoʻnalishdagi bir qator fanlarni hamda matematika fanini quyi sinflarda 
oʻqigan va bu fanlar boʻyicha ma`lum bilimga, amaliy koʻnikma va malakalarga 
ega boʻlganligini inobatga olgan holda, fizika fanini oʻqitish tashkil etiladi. 
Dasturga asosan 6-sinfda fizika kursi mazmunioʻzgartirmagan holda‚ fizik 
hodisalar va kattaliklaroʻrganish ketma-ketligi ulardan birini tanlab olish 
imkoniyatiga ega. Ulardan birinchisida fizika an’anaviy boʻlgan usulda avval 
jismlarning harakati, bosiboʻtgan yoʻli, unga ketgan vaqti, tekis va notekis 
harakatda tezlik, massa, zichlik kabi fizik kattaliklaroʻrganiladi. Soʻngra modda 
tuzilishi haqidagi dastlabki ma’lumotlar 6-sinf fizikasining 1-bobida berilgan, 6-
sinfda modda tuzilishi haqidagi ma’lumotlarga 6 soat ajratilgan boʻlib, bu bobda 
modda tuzilishi haqida antik davr olimlari va yurtdoshlarimiz boʻlgan Roziy, 
Beruniy, Ibn Sino ta`limotlari‚ molekulalarning tartibsiz harakati‚ qattiq jism‚ 
suyuqlik va gazlarning molekulyar tuzilishi‚ diffuziya hodisasi haqidagi 
boshlangʻich bilimlarni oʻquvchilarga berib boriladi. Mavzuga tegishli elementar 

---

18 
mavzularning oʻqitilishi nazarda tutilgan. Shuningdek 4t a demonstratsion, tajriba 
1 ta laboratoriya ishi suyuqliklarda diffuziya hodisasini oʻrgatiladi.
 
Yangi ta’lim tizimi asosida tuzilgan O‘zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi 
Vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan o‘quv reja bo‘yicha umumiy o‘rta ta’limda 
fizika fani 6-sinfdan 11-sinfga qadar hamda ixtiyoriy ravishda o‘quvchilar 9-
sinfdan keyin akademik litseylarda o‘qishni davom ettirish mumkin. Shuni hisobga 
olgan holatda akademik litseylar, kasb hunar maktablari uchun ham alohida o‘quv 
dasturi ishlab chiqiladi va u maktab dasturini davomi sifatida o‘qitiladi. O‘quv 
rejaga asosan o‘quv dasturi, fan dasturi, ishchi reja va yillik taqvim mavzu rejasi 
tuziladi.
Fizika dasturi bo‘yicha fizika kursi alohida o‘quv predmeti sifatida VI sinfda 
haftasiga 2 soatdan jami 68 soat ajratilgan bo‘lib, maktab fizika ta’limining 
birinchi yilida o‘quvchilarga fizik hodisalar va kattaliklar haqida umumiy 
ma’lumot beriladi va shu bilan birga fizika fani rivojiga hissa qo‘shgan 
allomalarimiz bilan tanishtiriladi. 
AL XORAZMIY 
AL FAROBIY 
ABU RAYHON 
BERUNIY 
ABU ALI IBN 
SINO 
Shu bilan birga o‘quvchilar modda tuzilishi haqidagi dastlabki ma`lumotlarni 
qay darajadaoʻzlashtirganini bilish maqsadida 1-bobni yakunlash boʻyicha nazorat 
savollari ham berilgan. Mexanika boʻlimi jismlarni harakati va muvozanat holati 
haqidagi boʻlimdir. Bu boʻlimdan keyingi boʻlimlarida qoʻllaniladigan koʻplab 
tayanch tushunchalar oʻrganiladi. Ma`lumki jismlarning oʻlchamlari va massalarini 
bilish‚ ularni barcha xossalarini tushuntirib berish uchun yetarli emas. Atrofdagi 

---

19 
jismlar bir – biridan faqat oʻlchamlari va massalari jihatdangina emas‚ boshqa bir 
qator tomonlari bilan ham farq qiladi. Jismlarni xossalari ularni qanday 
tuzilganligiga hamda uning qismlari qanday kuchlar bilan ta`sirlashishiga 
bogʻliqdir. Shuning uchun‚ moddaning tuzilishi haqidagi masala, fizikaning asosiy 
masalalaridan biridir. Bu masala fizikaning molekulyar fizika va issiqlik hodisalari 
boʻlimida batafsil o‘rgatiladi. Boʻlimning oʻziga xos tomoni ham ana shundadir. 
9-sinf o‘quv dasturi: 68 soat, xaftasiga 2 soatdan ajratilgandir. Molekulyar 
fizika - fizikani turli agregat holatlardagi jismlarni xossalarini‚ ularning molekulyar 
tuzilishlari asosida qarab chiqadigan boʻlimdir. Molekulyar fizikanioʻrganish‚ 
tabiatshunoslik fanlari nuqtai nazaridan olamni bugungi tasviriga boʻlgan ilmiy 
qarashlarni shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Mexanikanioʻrgangandan keyin 
molekulyar 
fizikanioʻrganishgaoʻtish‚ 
oʻquvchilarni ilmiy dunyoqarashini 
shakllanishida butunlay yangi bosqichdir. Mexanik hususiyatlardan farqlioʻlaroq‚ 
issiqlik hodisalaridagi yangi hususiyatlari 2 omil‚ ya`ni moddani uzlukli tuzilishi 
hamda‚oʻzaro tasirlashuvchi‚ zarralar atom‚ molekula‚ ionlar sonining kattaligi 
bilan izohlanadi. Shu sababli‚ issiqlik hodisalarini tushuntirish uchun mexanikada 
koʻrilmagan yangi temperatura‚ molekulalarning oʻrtacha kvadratik tezligi‚ ideal 
gaz‚ gazni hajmi va bosimi‚ ichki energiyasi‚ issiqlik muvozanati‚ issiqlik 
jarayonlarini‚ yoʻnalganligi hamda termodinamikaning qonunlari oʻrganiladi. 
Molekulyar fizikani oʻrganishdagi yangi bosqich 3 asosiy xususiyati bilan 
harakterlanadi: 
-
qat`iy mantiqiy bogʻliqlikda berilgan yanada kengroq ilmiy tushuncha va 
hodisalar qamrab olinganligi;
-
ularning molekulyar hususiyatlarini miqdoriy tavsiflanishi;
-
termodinamik hamda statistik metodlar kabi ilmiy bilish metodlarining 
izohlanishi va qoʻllanilishi. 
Maktab fizika kursini boʻlimi sifatida molekulyar fizika va issiqlik hodisalari 
jismlarni mexanik va issiqlik hususiyatlarini‚ shuningdek moddalarning tuzilishi 
hamda zarralarni oʻzaro ta‘sirlashuvlariga bogʻliq ravishda ularni agregat 
oʻtishlarini oʻrganadi. Bunda makroskopik moddiy sestema parametrlari P,V,T‚ sirt 

---

20 
tarangligi va boshqalar bilan zarrachalar parametrlari harakat tezligi‚ 
konsentratsiyasi‚ oʻzaro ta`sir qiluvchi kuchlar va boshqalar aniqlanadi. Bunday 
oʻrganishdan soʻng makrohodisalar va jarayonlar molekulyar-kinetik nuqtai 
nazardan izohlanadi. Natijada‚ fizik metodlarni mikroolamni oʻrganishdagi qudrati 
namoyon boʻladi‚ mikroolamnioʻrganish‚ moddalarni ichiga kirib borish 
imkoniyatlarini aniqlaydi. Bilimlarni uzatishda qotib qolgan tasavvurlardan 
ogohlantiradi. Molekulyar fizika va issiqlik hodisalarinioʻrganish katta tarbiyaviy 
ahamiyatga ega‚ hamda issiqlik texnikasini va ma`lum texnik xususiyatlarga ega 
boʻlgan materiallarni yaratish sohasidagi fan va texnikaning quyidagi ulkan 
yutuqlarini namoyon qiladi: 
- issiqlik hodisalarini bilish mumkinligi va ularni xos hususiyatlari haqidagi 
ilmiy tasavvurlarni solishtirish;
- makro va mikro kattaliklar orasidagi sabab va oqibatli bogʻliqliklarni 
ehtimoli statistik harakterini ochib berish;
- oʻrganilayotgan nazariya qonun va tushunchalarini tadbiq etish chegaralarni 
aniqlash;
- olamni hozirgi zamon tabiiy ilmiy manbalarini vujudga kelish va 
rivojlanishda molekulyar kinetik nazariyani ulkan rolini koʻrsatib berishni oʻz 
ichiga oladi. 
Fizika darslarida har bir bo‘limda labaratoriya mashgʻulotlari, bo‘lim 
yuzasidan masalalar yechish va nazorat ishlari o‘tkazish yuzasidan ham yillik 
mavzu rejada ko‘rsatiladi. 
Fizika fani ham aniq, ham tabiiy fan hisoblangani uchun dars jarayonini 
qiziqarli va samarali, mazmunli o‘tilishi katta ahamiyat kasb etadi. Har bir dars 
jarayoni o‘qituvchi tomonidan alohida tayyorgarlik, chuqur bilim va ijodkorlik 
bilan yondoshish talab qiladi.