Umumiy metallurgiyaga

 
Xalq xo‘jaligida temir-tersaklarni hosil bo‘lish manbalari 
Amartizatsion  metall  buyumlaridan,  ishlab  chiqarish  chiqindilaridan  va 
metallarga  ishlov  berishdan  turli  xil  metallarni  chiqindilari  hosil  bo‘ladi.  Bu 
chiqindilarni qaytadan eritib, yangi metall buyumlar olish mumkin bo‘ladi. 
Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, temir-tersak va chiqindilar ikkilamchi 
metallurgiya sanoatida asosiy xom ashyo  hisoblanadi. Qora  metall temir-tersak va 
chiqindilaridan hozirgi kunda ishlab chiqarilayotgan po‘latni asosiy qismi olinadi. 
Ikkilamchi metall resurslari deb, xalq xo‘jaligi va aholida ma’lum belgilangan 
davrdagi,  hosil  bo‘lgan  temir-tersak  va  chiqindi  shakldagi  hamma  metall  miqdori 
tushuniladi.  Qora  metall  temir-tersak,  qora  metaldan  tayyorlangan  ishlatilishga 
yaroqsiz  buyumlar  va  buyumlarni  ayrim  qismlari,  uskunalar,  binolar,  inshoatlar 
shakli  bo‘ladi.  Qora  metall  chiqindilari  esa  qora  metall  ishlab  chiqarish  va  ishlov 
berish  jarayonlarida  hosil  bo‘lgan  metall  chiqindilari,  hamda  biron  buyumlar 
shaklida  bo‘ladi.  Qora  metall  temir-tersaklari  va  chiqindilarini  hosil  bo‘lishining 
asosiy manbalari quyidagilardir: 
1)  Qora metallarni ishlab chiqarilishi; 
2)  Qora metallarni ishlatilishi (metallarga ishlov berish); 
3)  Qora  metaldan  tayyorlangan  buyumlarni  muddatini  o‘tab  bo‘lishi, 
yaroqsiz holga kelishi (amartizatsion temir-tersaklar); 
4)  Korxonalarning shlak chiqindilarini qayta ishlashi; 
5)  Bu manbalarni har biri o‘ziga xos  xususiyatlarga  ega.  
Qora  metal  ishlab  chiqarish  cho‘yan,  po‘lat,  prokat,  cho‘yan  va  po‘lat 
quyishni  o‘z  ichiga  oladi.  Qora  metal  ishlab  chiqarishda  turli  xil  chiqindilar  hosil 
bo‘ladi. 1 tonna cho‘yan ishlab chiqarishda 4-7 kg kuyindi, skrap, turli xil qoldiqlar 

---

75 
 
shaklida  metall kuyindilari hosil bo‘ladi. Skrap – bu domna, po‘lat eritish, quyush 
jarayonlarida  pechdan  metallarni  chiqarish,  tashish,  po‘lat  va  cho‘yan  quyish 
natijasida  qotib  qolgan  tomchi,  qatra,  uchqun  (brыzgi),  chiqarish  novlaridagi, 
quyush  kovshlaridagi,  avariya  chorpoya  (kozyol)laridagi  metall  qoldiqlari 
shaklidagi metall chiqindilardir. 
Ikkilamchi qora metallarni hosil 
bo‘lish manbalari 
 
 
Ishlab chiqarish 
chiqindilari, 65,0 
% 
 
Shlak 
chiqindilaridan 
olinadigan 
metallar, 20 % 
 
Amortizatsion 
temir – tersaklar, 
33 % 
 
Metallurgiya sanoati, 
44% 
 
Metalga ishlov be- 
rish sanoati, 21 % 
 
 
Domna 
ishlab 
chiqarish,  
0,5 % 
 
Quyma 
ishlab 
chiqarish,  
0,5 % 
 
Mexanik 
ishlov 
berish, 20,0 
% 
  Shtampovkalash, 
presslash, 
 1 % 
 
Po‘lat qu-
yish, ishlab 
chiqa-rish, 5 
% 
Prokat 
ishlab 
chiqarish, 
26,5 % 
 
 
 
Mashinalar, us-
kunalar, kon-
struksiyalarni 
buzilishi, 33 % 
18.1 – rasm. Ikkilamchi qora metallarni hosil bo‘lish sxemasi. 
 
Qora  metallardan  tayyorlangan  buyumlarni  muddatini  o‘tab  bo‘lishi, 
yaroqsiz  holga  kelishi  asosan  buyumlarga  fizik  va  ma’naviy  emirilish  natijasida 
yuz  beradi.  Shuning  uchun  keyinchalik  ishlatishga  yaroqsiz  va  o‘z  qiymatini 
yo‘qotgan  mashinalarning,  mexanizmlarning,  uskunalarning  ayrim  qismlari  yoki 
butunligicha  yangilarga  almashtiriladi.  Almashtirilgan  qismlar  yoki  mashinalar, 
mexanizmlar,  uskunalar  va  qora  metall  temir-tersaklariga  aylanadi.  Amartizatsion 
temir-tersaklarni hosil bo‘lishini asosiy manbalari bo‘lib quyidagilar hizmat qiladi: 
1) Asosiy vositalarni yo‘qolishi; 
2) Asbob-uskunalarni remont qilinishi va modernizatsiyalanishi; 
3) Almashunuvchan asbob-uskunalarni yaroqsiz holga kelishi; 
4)  Unchalik  qimmat  bo‘lmagan,  jihoz  va  asbob-uskunalarni  sarfdan 
chiqishida. 

---

76 
 
Maishiy  temir  –  tersaklar  aholida  metall  buyumlar  va  ularni  qismlarini 
buzilishidan  hosil  bo‘ladi.  Bularga  metall  krovatlar,  kir  yuvish  mashinalari, 
muzlatgichlar,  metall  idishlar,  mototsikllar,  velosipedlar,  avtomashinalar,  motorli 
qayiqlar va h.k. kiradi. 
Besxoz  temir-tersaklari  deb  qaysi  turga  tegishliligini  aniqlash  mumkin 
bo‘lmagan temir-tersaklar kiradi. 
Harbiy  temir  tersaklarga  safdan  chiqqan  yoki  ruyxatdan  o‘chirilgan  harbiy 
texnika, aslahalar va qurol-yarog‘lar kiradi. 
Suv  transporti  temir  tersaklarini,  emirilish  natijasida  safdan  chiqqan  yoki 
ishlatilish  uchun  yaroqsiz  xolga  kelgan  suvda  yuruvchi  ob’ektlar  tashkil  qiladi. 
Bularga barjalar, paroxodlar, katerlar, turli xil suv osti va usti kemalari kiradi. 
Amortizatsion  temir-tersaklarni  hosil  bo‘lishi  davlat  metal  fondini  hajmiga, 
mashina, mexanizm va turli ob’ektlarni qo‘llanish jadalligiga bog‘liq. Bu mashina, 
mexanizm,  turli  ob’ektlarni  ishlatish  muddati  va  ularni  almashtirish  imkoniyatlari 
mexanikani rivojlanishini darajasiga bog‘liq. 
Korxona  va  sexlarni  shlak  chiqindi  xonalarida  yig‘ilib  qolgan  shlaklarni 
qayta  ishlash  ham  davlatni  metal  fondini  hajmini  oshirishga  yordam  beradi.  Bu 
chiqindi xonalardagi shlaklarni metalga aylantirishda zamonaviy usullarni qo‘llash 
metalni  tannarxini  ancha  arzonlashtiradi.  Shlaklarni  qayta  ishlash  natijasida 
chiqindixonalarni  atrof  -  muhitga  etkazayotgan  zarari  yo‘qolishi  bilan  birga  ular 
band qilgan erlar bo‘shaydi.