Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

XIII-MAVZU. KREDIT VA BANKLAR FAOLIYATI
 
 
13.1. Kredit tushunchasi 
13.2. Banklar 
13.3. Banklar turi 
 
13.1. Kredit tushunchasi 
 
Pul  harakati  va  pul  mablag’lari  bilan  bog’liq  bo’lgan  bozor  iqtisodiyotidagi 
muhim  voqeliklardan  yana  biri  kreditdir.  Moliya  va  kreditning  umumiyligi 
shundaki, ikkovi ham pul mablag’lari bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlardan iborat. 
Lekin  ular  o’rtasida  muhim  farq  ham  mavjud.  YA’ni  moliya  xo’jalik  egalarining 
pullari bilan bo’lgan munosabatlarni o’z ichiga olsa, kredit qarz pullar harakati va ularga 
bog’liq  munosabatlarni  bildiradi.  Moliyada  pulni  ishlatish  erkin  va  xarajatsiz  amalga 
oshsa, kreditda bu xaq to’lash tufayli va muhlati kelganda qaytarib berish sharti bilan 
ishlatish huquqiga ega bo’linadi. 
Kredit  pullarning  harakati,  aylanishda  bo’lishi  bo’sh,  vaqtincha  ishlatilmay 
erkin  holdagi  pullar  mavjudligidan  kelib  chiqadi.  Pul  egalari  ixtiyorida  vaqtincha 
bo’sh turgan pullarni foiz bilan qaytarish sharti asosida ma’lum vaqt ichida ishlatish 
uchun olinadi. Ko’rinib turibdiki, kredit qarz beruvchi pul egasi bilan qarz oluvchi 
tadbirkor  yoki  iste’molchi  o’rtasida  bo’ladigan  aloqadan  kelib  chiqadi.  Kreditning 
umumiy  sub’ektlari  qarz  beruvchi  puldor  va  qarzdor  tadbirkordir.  Bu  erda  shuni 
ilova  qilish  o’rinliki,  kredit  shaxsiy  iste’mol  yoki  kapital  sifatida  foydalanilishi 
mumkin. Biz asosan ikkinchisi, ya’ni kapital ustida so’z yuritamiz. 
Shunday  qilib,  har  qanday  pul  kredit  ob’ekti  bo’lavermaydi,  faqat  hozircha 
ishlatilmayotgan  va  vaqtincha  egasi  qo’lida  bo’sh  turgan  pul,  qarzga  berilishi 
mumkin  bo’lgan  pul  kredit  ob’ekti  bo’lib  hisoblanadi.  Bunday  pul  egalari  aholi, 
korxona  va  firmalar,  shuningdek,  davlat  bo’lishi  mumkin,  ayni  vaqtda  qarz 
oluvchilar ham ayni shulardir. 
Kreditning o’zi takror ishlab chiqarish jarayonidan kelib chiqadiki, ayni vaqtda 
pulga muhtojlar ham ko’p bo’ladi va shuningdek, puli vaqtincha bo’sh bo’lgan pul 
egalari ham ko’p bo’ladi. Masalan, ishlab chiqarish, tovarlar sotilishi vaqtida pullar 
bo’sh  bo’lsa,  tovarlar  sotib  olish,  ya’ni  xomashyo,  materiallar,  energiya  sotib 
olishda,  ish  xaqi  to’lash  vaqtida  pullar  ko’p  kerak  bo’ladi.  Iqtisodiy  aylanma 
jarayonida  bir  vaqtda  bo’sh  pulni  ishlatishni  istovchi  va  pulga  muhtoj  va  uni 
axtaruvchilar  mavjuddir.  Bunday  muammolar  kredit  orqali  hal  qilinadi.  Aytaylik, 
amortizatsiya  ajratmalari,  investitsiyaga  atalgan  pullarning  xomashyo  va  materiallar 
pulining  yig’ilib  borishi,  ish  xaqining  ma’lum  vaqtdagina  to’lanishi  tufayli  yig’ilib 
borishi  kabilar  bevosita  ishlab  chiqarish  jarayonlari  bilan  bog’liqdir.  Bulardan 
tashqari  aholini  ijtimoiy  himoyalashga  ajratiladigan  pullar ham ma’lum vaqt ichida 
jamg’arilib,  so’ngra  ishlatiladi.  Aholi  iste’molida  ham  shunday  holatlar  bo’ladi  va 
ma’lum qism daromad jamg’arilib boriladi. Davlat moliyasida ham pul yig’ilishi va 
vaqti-soati  kelganda  sarf  etilishi  tabiiydir.  Bular  qarz  berish  uchun,  ya’ni  kredit 
uchun manbalar bo’lib xisob-lanadiki, ular ayni vaqtda qarz fondlarini shakllantirib 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
96 
boradi. 
Demak,  iqtisodiy  hayotning  o’zi,  pul  resurslarining  harakati,  pullarning 
ishlatilishidagi davriylik kabilar kreditga asos solib, uni bo’sh pullar bilan ta’minlab 
turadi.  Albatta  bu  kreditning  bir  tomoni,  ya’ni  kredit  bozoridagi  taklifning  shakllanish 
jarayonidir. Ma’lumki, shu bilan birga talab zarur. Pul mavjud ekan, u doimo aylanib, 
harakatda bo’lar ekan, demak, unga doimo muhtojlik mavjud bo’ladi. U pulga bo’lgan 
talabni yuzaga keltiradi.