Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

Moliya tizimi 
 
 
Davlat  moliyasi  daromadlari  avvalo,  aytganimizdek,  milliy  daromad  va  milliy 
boylik  qiymatining  taqsimlanishi  va  qayta  taqsimlanishi  jarayonida  paydo  bo’ladi. 
Aniq  holda  davlat  ixtiyoriga  tekkan  qismi  hiso-biga  shakllanadi.  Buning  ichki 
manbalari soliqlar, zayomlar, emissiyadan iboratdir. 
Soliqlar davlat byudjetining manbai bo’lib, xo’jalik faoliyatini rag’batlantirish 
va  ijtimoiy  himoya  qilish  vazifalarini  bajaradi.  Albatta  soliqning  ob’ekt  va 
sub’ektlari bo’lib, uning normasi, imtiyozliligi ham mavjud. 
Davlat  zayomlari  qarz  hisobiga  shakllanadi.  U  korxona,  tashkilotlar  va 
fuqarolardan  qarz  olish  hisobiga  byudjet  kamomadini  qoplash  maqsadida 
qo’llaniladi.  Ular  markaziy,  mahalliy  bo’lib,  muhlati  tugagach  davlat  tomo-nidan 
sotib olinadi. Emissiya qo’shimcha pullar chiqarish bilan bog’liq bo’lib, qo’shimcha 
daromaddir,  ya’ni  o’z  xarajatlarini  qoplay  olmaganda  qo’llash  mumkin  bo’lgan 
vosita hisoblanadi. Kredit emissiyasi ham bo’ladi. Basharti soliq va zayomlar etarli 
miqdorda bo’lmasa, emissiyadan foydalanishadi. 
Bu  manbalardan  tashqari  davlat  moliyasiga  uning  iqgisodiy  faoliyatidan 
keladigan  tushumlar  ham  kirib,  dividend,  foiz,  ijara  haqlari,  davlat  mulkini  sotish 
kabilardan  kelgan  daromadlar  shular  jumlasidandir.  Albatta  bu  va  bularga  o’xshash 
daromadlar davlat xarajatlarini qoplash uchun ishlatiladi. 
Davlat  moliyasining  ikkinchi  tomoni  umumdavlat  xarajatlaridir,  bular  asosan 
davlat  byudjeti  orqali  amalga  oshadi,  ya’ni  davlatning  investitsiya  ajratmalari, 
mudofaa xarajatlari, ijtimoiy ehtiyoj uchun ajratmalar, davlat boshqaruvi kabilarning 
moliyaviy manbai asosan uning byudjetidir. Davlat byudjeti asosiy xarajatlari-ning to’rt 
asosiy xili mavjud: 1) ishlab chiqarishni taraqqiy ettirish; 2) davlatga qarashli maorif, 
sog’liq-ni saqlash, ijtimoiy ta’minot; madaniyat tarmoqlarini pul bilan ta’minlash; 3) 
mavjud  davlat  idoralari  xarajatlari;  4)  mamlakat  mudofaasini  ta’minlash.  Davlat 
byudjetining daromad qismi, albatta, birinchi navbatda, ana shu to’rt xil xarajatlarni 
Moliya qismlari 
Mikromoliya 
Makromoliya 
Firma 
moliyasi 
Shaxslar 
moliyasi 
Davlat 
moliyasi 
Ijtimoiy 
moliya 
Oila moliyasi 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
91 
to’la qoplashi zarur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Davlat byudjetining asosiy xarajatlari strukturasi 
 
Byudjet  kamomadi  bu  xarajatlarni  qoplay  olmasligi  bilan  bog’langan  bo’lib, 
byudjet  taqchilligini  yuzaga  keltiradi.  Bunday  ahvol  ko’pincha  qo’shimcha  soliqlar 
kiritish,  emissiyadan  foydalanish,  zayomlar  chiqarish  va  chet  mamlakatlardan  qarz 
olish  kabilarga  olib  keladi.  Davlat  byudjetining  taqchillik  holati  salbiy  holatga 
o’xshab ko’rinadi. Amalda hamma vaqt ham buni juda xavfli deb bo’lmaydi. Barcha 
mamlakatlar,  hatgo  eng  rivojlangan  mamlakatlar  davlat  byudjetida  ham  bunday 
axvolni  uchratish  mumkin.  Gap  taqchillik  darajasida  va  uning  xususiyatida-dir. 
Taqchillik juda katta va uni kamaytirishning iloji bo’lmasa, albatta bu iqtisodiy xavf 
turg’dirishi  mum-kin.  Shu  bilan  birga  byudjet  iste’mol  yo’nalishida  bo’lsa  va  uning 
kamomadi  shu  bilan  bog’liq  bo’lsa,  bu  ham  xatarli.  Agarda  byudjet  taqchilligi 
iqtisodiy  taraqqiyot  yo’nalishi  bilan  bog’liq  bo’lib,  ishlab  chiqarish  investitsiyasi 
yuqori  darajada  bo’lsa,  buning  qo’rqinchli  tomoni  yo’q.  Chunki,  bu  xalq 
xo’jaligining  istiqbolli  tuzilishini  yaratish,  samaradorlikni  oshirish  va  umuman, 
iqtisodiy o’sishni ko’zlagan xarajatlar bo’lib, bu o’zini tezda oqlashi mumkin. 
Byudjetdagi  muvozanatni  ta’minlash  va  undagi  taqchillikni  qoplash  asosan 
iqtisodiy rivojlanish, byudjet daromadlarini oshirish tufayli amalga oshiriladi. 
Makromoliyaga bevosita davlat moliyasidan tashqari bir qancha fondlar kiradi. 
Ijtimoiy  sug’urta,  nafaqa,  aholini  ish  bilan  ta’minlash,  yo’l  qurilishi,  tabiatni 
muhofaza  etish,  tarixiy  yodgorliklarni  saqlash,  tadbirkorlarga,  harbiylarga  yordam 
berish,  innovatsiya,  korxonalarga  yordam  (sanatsiya)  kabi  fondlar  shular 
jumlasidandir. 
Bu  xildagi  moliya  fondlarining  umumiy  xususiyatlari  bozor  va  nobozor 
munosabatlari  mavjudligidadir.  Chunki,  bunday  moliya  fondlari  harakati,  ya’ni 
ularning  shakllanishi,  ishlatilishi  uchun  tijoriy  asosda  yoki  tekin  xarajatni  qoplash 
shartsiz amalga oshuvi xususiyatlidir. Aralash iqtisodiyotga xoslik bu fondlarda juda 
ochiq ifodalanadi. 
Bular  ichida