Umumiy gigiyena va ekologiya tibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma

© M.A. Azizov, 2014 © Cho‘lpon nomidagi NMIU, 2011 © Cho‘lpon nomidagi NMIU, 2016

SO‘ZBOSHI
Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng aholining sog^tlig‘ini muhofaza qilish va mehnat qobiliyatini tiklash borasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda hukumatining qator farmon va qarorlari qabul qilindi. Bu farmon va qarorlarda ko‘rsatib berilgan vazifalarni to^tla-to^tkis bajarishda, jumladan, kasalliklarning oldini olish, sog^tlom turmush tarzini yaratishda tibbiyot xodimlarining roli kattadir.
Tibbiyot xodimlarining asosiy vazifasi odamlarni davolash ekanligi hammaga ma’lum. Ammo tibbiyot xodimlari odam­larni davolash bilan birga kasallikning kelib chiqish sabablarini, ana shu sabablarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ham bilishlari kerak. Bunday bilimni ular gigiyena fani orqali egallaydilar. Gigiyena yunoncha so‘z bo‘lib, hygieinos — sog‘lom degan ma’noni anglatadi. Gigiyena inson vujudi va faoliyatini tashqi muhit bilan uzviylikda o‘rganadi va tashqi muhit sog‘lom bo‘lmay turib, inson sog‘lig‘ini ta’minlab bo‘lmaydi, deb o‘rgatadi. Tashqi muhit deganda tabiiy va ijtimoiy sharoitlar belgilaydigan omillar maj- muyi — yer, suv, havo, oziq-ovqat va shu kabilar tushuniladi. Inson organizmiga tabiatda beto‘xtov sodir bo‘lib turadigan kimyoviy, biologik, radioaktiv omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, ammo insonga tabiatning o‘zi ato etgan tabiiy moslanuvchanlik xususiyati bunday ta’sirlarga qarshi turib, kasallik paydo bo‘- lishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Gigiyena fani tashqi muhit omillarining inson organizmiga ta’sirini tadqiq qilib, olingan ma’lumotlar asosida tashqi muhitni, inson yashaydigan va mehnat qiladigan shart-sharoitlarni yax- shilash, inson sog‘lig‘ini mustahkamlashning me’yor va qoida- larini, yuqumli kasalliklarning oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi.
Qo‘lingizdagi o‘qiv qo‘llanmaning asosiy vazifasi ham gigi­yena fanining eng asosiy bo‘limlarini tibbiyot hamshira (xo- dim)lariga o‘rgatish, sanitariya-gigiyena tartib-qoidalarini tu- shuntirishdan iborat. O‘ylaymizki, shu sohaning yetuk muta- xassisi bo‘lishingizda ushbu kitob Sizga amaliy yordam beradi.

1. 
   BOB GIGIYENA VA EKOLOGIYA FANINING VAZIFASI, RIVOJLANISH TARIXI
   

Rivojlangan jamiyatda inson sog‘lig‘ini muhofaza qilish davlatning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu vazifani hal etishda, jumladan, kasalliklarning oldini olish va sog‘lom turmush tarzini yaratishda tibbiyot xodimlarining roli katta.
Tibbiyot xodimlari profilaktik tadbirlarni amalga oshirishlari uchun egallagan nazariy va amaliy bilimlarining o‘zi kifoya qilmaydi, buning uchun kasalliklarning oldini olish tadbirlarini o‘zida mujassam etgan hamda profilaktik tibbiyotga nazariy asos bo‘la oladigan bilimlarni ham egallashlari kerak. Bunday bilim- larni gigiyena, ya’ni kasalliklarning oldini olish tadbirlarini ko‘rish yo‘li bilan sog‘liqni saqlash va uni yaxshilash to‘g‘risidagi fan beradi. Gigiyena inson vujudi va faoliyati bilan atrof- muhitning uzviyligini ta’kidlaydi. Muhit sog‘lom bo‘lmay turib, tananing sog‘lig‘ini ta’minlab bo‘lmaydi. Shu ma’noda gigiyena tabiiy, ijtimoiy muhit — borliqning odam organizmiga ijobiy, salbiy ta’sirini ham o‘rganadi va bu borada tavsiyalar beradi. Tashqi muhit deganda tabiiy va ijtimoiy shart-sharoitlar tomonidan belgilangan maishiy va ishlab chiqarish omillarining majmuyi tushuniladi. Tashqi muhit omillariga yer, suv, havo, oziq-ovqat va boshqalar kiradi. Odam organizmi tashqi muhit- ning beto‘xtov harakatda bo‘lgan omillari (kimyoviy, fizikaviy, biologik, radioaktiv) ta’siriga duch keladi, biroq odamdagi tabiiy moslanuvchanlik xususiyati kasallik kelib chiqishiga yo‘l qo‘y- maydi. Organizm bilan muhit o‘rtasidagi tabiiy muvozanatning buzilishi esa xastalikka zamin yaratadi. Chunki moslashuvchanlik (adaptatsiya) ning chegarasi bor. Demak, gigiyena fani inson sog‘lig‘i bilan tashqi muhit o‘rtasidagi mutanosiblikni saqlashning muhimligini (mehnat va ovqatlanish shart-sharoitlarini yax­shilash, turarjoylarni obodonlashtirish va b.) izohlaydi.
Gigiyena tashqi muhit omillarining inson salomatligiga ta’sirini o‘rganadigan va olingan ma’lumotlarga tayangan holda tashqi muhitni sog‘lomlashtirish, aholi sog‘lig‘ini mustah- kamlashning me’yor va tartib-qoidalarini, ayniqsa, yuqumli kasalliklarning oldini olish, mehnat qobiliyatini oshirish, umrni uzaytirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadigan fandir.
Gigiyena fani tavsiyalarini amaliyotga sanitariya (lotincha sanitas so‘zidan olingan bo‘lib, sog‘liq degan ma’noni anglatadi) muassasalari joriy qiladi.
Sanitariya faoliyati orqali gigiyena fani rivojlanadi. Demak, gigiyena sog‘liqni saqlash va uni yaxshilash to‘g‘risidagi fan bo‘lsa, sanitariya-gigiyena qonun-qoidalari asosida amaliy faoliyat ko‘rsatadigan sohadir.
Tibbiyot xodimlari ishlab chiqarish va turmush shart-sha- roitlarining odamga ta’sirini chuqur o‘rganib, kasalliklar sa- bablarini tahlil qilganlaridan keyingina kasallikni davolash, keyin- chalik esa uning oldini olishning samarali chora-tadbirlarini ko‘rishlari mumkin bo‘ladi. I.P. Pavlov «Zamonaviy tibbiyot kasal­liklarning hamma sabablarini bilib olgandagina kelajak tibbiyotiga, ya’ni keng ma’nodagi gigiyenaga aylanadi», — deb bejiz ayt- magan.
Organizm bilan muhitning birligi ular kimyoviy tarkibining umumiyligi bilan, shuningdek, ular o‘rtasida moddalar va energiya almashinuvi jarayonlarining tinmay bo‘lib turishi orqali isbotlanadi. Tashqi muhitning organizmga ta’siri organizmning o‘sish jarayonlari deb ataladigan jarayonlari: nafas olish, ovqat- lanish, termoregulatsiya va boshqalarni o‘zgartirishida namoyon bo‘ladi. Organizmning eng muhim hayotiy jarayonlari tashqi muhitning ana shu ta’siriga, uning sifati va miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Tashqi muhit omillarining inson salomatligiga ta’siri ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin.

1. 
   P. Pavlov organizm noodatiy tashqi muhit omillari ta’siriga duch kelganida kasallik kelib chiqadi, chunki bunda muhit bi­lan organizm o‘rtasidagi muvozanat buziladi, deb ko‘rsatib o‘tgan edi.