Umumiy gidrologiya fanidan yakuniy nazorat savollari

115.Muzliklarning hosil bo’lishi va ularning rejimi.
Muzliklarning hosil bo‘lishi va gidrologik rejimi
Muzliklaming hosil boiishi yer sirti relefi va iqlimi xususiyat￾lari bilan bevosita bogiiq. Maiumki, qoming to‘planishi tog‘ relefi
uchun xos boigan, ko‘tarilgan yuzalar bilan chegaralangan, nisbatan
tekis maydonchalar (botiqlar)da kuzatiladi. Bunday joylarda qor qan￾cha ko‘p yog‘sa va manfiy harorat qancha uzoq saqlansa, muzlik hosil
boiishiga shuncha qulay sharoit yaratiladi.
Muzlik, yuqorida ta’kidlanganidek, yer sirtining musbat muvo￾zanatli qismida hosil boiadi. U harakatga kelib, qor chizigini kesib
o‘tadi va manfiy muvozanatli qismga kiradi. U yerda erish boshlanadi.
116.Ko’llar va suv omborlarining inson hayotidagi ahamiyati.
Suv omborlarini qurish natijasida har bir hududning suv balan￾si elementlarida ham o‘zgarish boiadi. Bevosita oikamiz misolida

ko‘radigan boisak, suv omborlarining barpo etilishi suv yuzasidan

boiadigan bugianish miqdorining ortishiga sabab boiganiga is￾honch hosil qilamiz. Bunga dalil sifatida A.M.Nikitin tomonidan an￾iqlangan maiumotlami keltirish mumkin (1.12.4-jadval).

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, suv omborlari yuzasidan boiadigan

o‘rtacha yillik bugianish miqori undagi suv hajmiga nisbatan 0,6

foizdan (Kosonsoy suv ombori) 13 foizgacha (Tuyamo‘yin suv

ombori) o‘zgaradi.

Shu narsa ham ma’lumki, tekislikdagi suv omborlari yuzasidan

bo‘ ladigan bugianish miqdori tog‘ lardagiga nisbatan bir muncha katta

boiadi. Togiardagi suv omborlarining afzalligi yana quyidagilardan

iborat: daryo vodiysi mavjud boigani uchun faqat to‘g‘on qurish

kerak; katta yer maydonlarini suv bosmaydi; ulaming yer osti suvlari

sathiga ta’siri tekislikdagi kabi salbiy oqibatlarga olib kelmaydi;

elektr energiya olish uchun qulay.

Suv omborlari barpo etilgach, juda katta miqdordagi suv ulami

toidirishga sarf boiadi. Bu esa suv omborlari qurilgan hududning

suv zahiralariga ma’lum darajada ta’sir etadi. Shuni ham ta’kidlash

lozimki, suv omborlarining foydali (boshqarib turiladigan) hajmini

toidirishga ketadigan sarf vaqtinchali, ya’ni istalgan vaqtda undan

foydalanish mumkin boisa, foydasiz hajmini toidirishga ketgan suv￾dan esa bunday foydalanishning imkoniyati yo‘q.

Hozirgi kunga kelib, oikamizda ko‘plab katta-kichik suv om￾borlari ishlab turibdi. Ular o‘zi joylashgan hududning suv havzalari

qatoridan munosib o‘rin egallagan va shu hudud xalq xo‘jaligining

tegishli sohalariga xizmat qilmoqda.

Har bir suv omborida, U qaysi davlat hududida joylashgan

boisa, shu davlat Gidrometeorologiya xizmati va Suv xo‘jaligi

vazirligi xodimlari tomonidan maxsus kuzatishlar olib boriladi. Bu

kuzatishlar suv omborlarining suv sathi rejimini, gidrobiologiyasini,

gidroximiyasini, gidrofizikasini, gidrodinamikasini o‘rganish maqsa￾dida amalga oshiriladi. Ayni paytda to‘plangan kuzatish maiumotlari

suv omborlariga xos boigan qonuniyatlami toia ochib berish uchunyetarlidir. Bu vazifani bajarish va har bir suv ombori haqida tegishli
xulosalar chiqarish mutaxassislar-gidrologlaming vazifasidir.