Umumiy gidrologiya fanidan yakuniy nazorat savollari

112.Yer osti suylarining tabiiy-geografik jarayonlardagi ahamiyati.
Ер сиртининг ер ости сувлари юзага чиққан айрим қисмларида, айниқса ёнбағирларда ўзига хос табиий-географик ҳодисалар кузатилади. Булар кўчки, карст, суффозия ва ботқоқликлардир.

Кўчкилар кетиши ер ости сувларининг бевосита қатнашувида рўй беради. Улар тоғларда, дарё водийларида, жарликларда, денгиз қирғоқларида, табиий чуқурликларда, кўллар ва сув омборлари қирғоқларида вужудга келади. Кўчки кетишига сабаб сув ўтказмайдиган қатламнинг қия жойлашишидир. Ер ости сувлари ўзи билан кичик заррачаларни оқизиб туша бошлайди, натижада юқори ва пастки қатламлар орасидаги тортишиш кучини камайтиради. Бунинг оқибатида тоғ жинсларининг бир ёки бир неча қатлами умумий массадан узилади (ёриқ ҳосил бўлади) ва пастга сурилиб тушади.

Карст ҳодисалари тез эрувчи тоғ жинслари-оҳактош, гипс, доломитлар учрайдиган ҳудудларда кузатилади. Уларнинг эриши туфайли тоғ жинслари орасида ёриқлар, бўшлиқлар ва йирик ғорлар вужудга келади. Карст областларида дарё тармоқлари кам ривожланган бўлади. Чунки ёққан ёғин тез шимилиб, ер сиртида оқим ҳосил бўлмайди.

Карст ҳудудларидаги дарёларнинг суви дарё узунлиги бўйича камайиб ёки бирдан кўпайиб туриши мумкин. Баъзан сув ер остига ўтиб, ер ости оқимини ҳосил қилади. Карст дарёлари Кавказда (Шаара, Чешура), Ғарбий Грузия ва Уралда учрайди. Ер ости кўллари ҳам карст ҳодисаси туфайли вужудга келади.

Ер ости сувлари оқимининг тоғ жинслари ва тупроқ қопламидаги майда заррачаларни ювиб, ўзи билан олиб кетиши жараёни суффозия деб аталади. Суффозия жараёни натижасида заррачаларнинг ўрнида дастлаб йирик ғоваклар, сўнг бўшлиқлар пайдо бўлади. Бундай ҳодиса лёссли текисликларда (Украина, Ғарбий Сибир) ва Ўрта Осиёда Тошкент воҳасида (Оҳангарон-Чирчиқ, Чирчиқ-Калас сувайирғичларида) ҳам учрайди.
113.Ko’llarning paydo bo’lishi.
Ko’llarning kеlib chiqishi bo’yicha tasnifi dastlab 1930 yilda M.A.Pеrvuxin tomonidan taklif etilgan. Kеyincharoq (1960 yil) ushbu tasnifni B.B.Bogoslovskiy ancha takomillashtirgan va shu tufayli uni alohida tasnif sifatida qayd etish mumkin. Ko’llar kosalarining gеnеzisi bo’yicha AQShlik gidrolog olim J.Е.Xatchinson tomonidan 1957 yilda taklif etilgan tasnifi yuqoridagilardan mukamalligi bilan ajralib turadi.

Bu tasniflar akadеmik (o’ta ilmiy) yo’sinda va shu bilan birga alohida hududlardagi ko’llar uchun yaratilgan bo’lsada, lеkin ularning ayrimlaridan boshqa hududlardagi xuddi shunga o’xshat ko’llar misolida ham foydalanish mumkin. Ikkinchidan, bu tasniflar malum bir ko’l uchun olingan natijalarni butunlay boshqa bir sinfga tеgishli bo’lgan ikkinchi ko’lga tadbiq etishdan saqlaydi.

M.A.Pеrvuxin tasnifi. Bu tasnif bo’yicha, ko’llar kosalari yerning ichki (endogеn) va tashqi (ekzogеn) kuchlari tasirida vujudga kеladi, dеyiladi, Ichki kuchlar tasirida paydo bo’lgan ko’llar kosalari tеktonik va vulkan ko’llari guruhlariga bo’linadi. Tashqi kuchlar tasirida vujudga kеlgan ko’llar kosalari gidrogеn, glyatsiogеn (muzlik), eol (shamol), orgonogеn va antropogеn kеlib chiqishga bo’ladi va mos ravishda shunday turlarga bo’linadi.

Gidrogеn ko’llar kosalari daryo, yer osti suvlari va dеngiz suvlari tasirida vujudga kеladi va ular qayir, karst, tеrmokarst, suffozion ko’llar dеb ataluvchi kichik turlarga bo’linadi.