Umumiy fizika kursidan praktikum o’quv qo’llanma

Sinash uchun savollar: 
1.
Magnetiklar haqida ma′lumot bering. 
2.
Gisterezis halqasi qanday hosil qilinadi? 
3.
Tansformatorning ishlash prinsipini va tajribaga bog`liqligi tushuntiring. 
4.
Tajriba qurulmasini ishlash mehanizimini tushuntiring. 
 
 
 

---

167 
4 – BOB. OPTIKA 
 
1-laboratoriya ishi 
LINZA TASVIRIDA SFERIK BUZILISHLARNI OʻRGANISH. 
(
Qoʻshimcha foydalanish uchun adabiyotlar: 10, 19, 21, 22, 24, 53, 54, 60.
)
 
 
Tajriba maqsadi: 
Linzaning sferik aberrasiyasini oʻrganish. Sferik aberrasiyà 
tufauli tasvirda yuzaga kelgan nuqsonni aniqlash.
 
Qisqacha nazariya: 
Optik sistemaning bosh vazifasi buyumning toʻgʻri tasvirini 
hosil qilishdan iborat. Eng sodda holat bu tasvir sistemaning optik oʻqiga 
perpendikulyar ravishda joylashgan yassi suratdir. Toʻgʻri tasvir hosil boʻlishi 
uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak: 
1)
Tekislikning har bir nuqtasi stigmatik ravishda tasvirlanishi kerak; 
2)
Tasvirning hamma nuqtalari sistemaning oʻqiga perpendikulyar boʻlgan 
tekislikda yotishi kerak; 
3)
Tasvirning masshtabi (kattalashtirishi) uning hamma joyida bir xil boʻlishi 
kerak. 
Bu shartlarning birinchisi va ikkinchisi buzilganda tasvirning aniqligi pasayadi, 
ikkinchi va uchinchi shart buzilganda tasvir deformatsiyalanadi. Optik 
asboblarning bunday nuqsonlari 
aberratsiya 
deb ataladi. Amalda aberratsiyani 
toʻla yoʻqotib boʻlmaydi, lekin uni tasvirning sifatiga sezilarli ta′sir 
koʻrsatmaydigan darajada kamaytirish mumkin. 
Mazkur tajribada “sfericheskaya aberrasiya” oʻrganiladi. Linza akslantirishidagi 
boshqa xatoliklar, ya′ni “xromatik aberrasiya”, “akslantirish buzilishlari” (barrel va 
yostiqcha) va “linza akslantirishidagi tasvir maydonining qiyshayishi” bir biri bilan 
chambarchas bogʻliq boʻlgan P5.1.3.2 dan P5.1.3.4 gacha tajribalarda oʻrganiladi. 
Linza orqali oʻtgan nurlar bosh optik oʻqni bitta nuqtada kesib oʻtmaydi, har xil 
nuqtada kesib oʻtadi. Bu kamchilik sferik aberratsiya deb ataladi. Katta diametrli 
va qisqa fokusli linza yordamida tajriba oʻtkazib, bu nuqsonning qanday yuzaga 
kelishini koʻrish mumkin. Sistemaning optik oʻqida yorugʻlanuvchi A nuqta 

---

168 
joylashgan deb faraz qilaylik. Bu A nuqta optik sistemaga nurlarning keng 
dastasini yuborayotgan boʻlsin. Linzaning Sferik aberratsiya oʻlchovi sifatida 
tegishli zonalarga oid 
𝐴
0
va 
𝐴
1
lar orasidagi masofa olinadi (65–rasm). Sferik 
aberratsiyaning kattaligi linza sirtlarining egrilik radiuslariga va sindirish 
koʻrsatkichiga, shuningdek manbaga nosimmetrik linzaning qaysi sirti 
qaraganligiga bogʻliq. Masalan, krondan yasalgan va egrilik radiuslari nisbati
kabi boʻlgan ikki yoqlama qavariq linza parallel nurlarga qavariqroq tomoni bilan 
qaragan holda aberratsiyalar eng kichik boʻladi. Yassi – qavariq linza ham deyarli 
shunday yaxshi ishlaydi.
Sferik aberratsiya koʻndalang, boʻylama sferik aberratsiyaga boʻlinadi. Yorugʻlik 
biror A nuqtadan chiqayotgan boʻlsin, bosh optik oʻqqa yaqinroq boʻlgan nurlar 
ozroq va bosh optik oʻqdan uzoqroq boʻlgan nurlar koʻproq sinib A nuqtaning 
bir necha tasviri hosil boʻladi. 
Agar bosh optik oʻqqa tik ekran qoʻyilsa ekranda noaniq yoyilgan yoyilgan tasvir 
hosil boʻladi. Bu