Umumiy fizika kursi (ii-tom)


-  §. Электростатик майдоннинг табиати



Download 21,68 Mb.
Pdf ko'rish
bet61/296
Sana26.02.2022
Hajmi21,68 Mb.
#468309
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   296
Bog'liq
Umumiy fizika kursi II tom

152- 
§. Электростатик майдоннинг табиати. 
Бундан ав- 
валги параграфларнинг мазмуни бизда шу и-арсага ишонч з о ­
сил кнладики, зарядланган жиемни ураб турган фазода кан- 
дайдир узгаришлар руй беради ва бу узгаришларни, даставвал, 
бу фазога киритилган боища зар кандай зарядланган жиемга 
буладиган таъсир оркали билиш мумкин экан. Биз зарядларга 
куч таъсир килиши билан ошкор булувчи бу хусусиятни 
Е
кучланганлик вектори билан характерладик, зарядлар таъсир 
курсатадиган барча созани эса 
элект рост ат ик майдон
деб 
атадик. Майдоннинг зар бир нуктаси 
Е 
векторнинг муайян 
циймати билан характерланади. Е нинг кийматлари туиламини 
график равишда янада кулайрок характерлаш учун кучланган­
лик чизиклари тушунчасини киритдик. Низоят, зарядларни 
электростатик майдонда кучиришда бажарилган ишни харак­
терлаш учун майдоннинг зар бир нуктасида муайян цийматга 
эга булган ва, умуман айтганда, нуктадан нуктага узгариб 
турувчи 
V
потенциал тушунчаси киритилди.
Электростатик майдон хусусиятларининг дастлаб юзаки 
характерда баён килинганини ва тортишиш майдонининг матема­
III ж а д в а л
Томчининг куза­
тилган за рядлари 
X Ю10
4,917 га каррали 
катталиклар
19,66
24,6 0
29,62
34,47
39,38
44 ,42
4.9 17 X 4 = 1 9 , 6 6
4.917 X 5 = 2 4 , 5 9
4.9 17 X 6 = 2 9 , 5 0
4.9 17 X 7 = 3 4 , 4 2
4.9 17 X 8 ==39,34
4.9 17 X 9 = 4 4 , 2 5


тик назариясига ухшаш келтириб чицарилганини 123- §да айтиб 
утган эдик. Бунда электр кучлар ва бутун олам тортишиш 
кучлари бир онда узатилади ва бу кучлар оралик фазонинг 
иштирокисиз цандайдир „узоцдан туриб таъсир курсатиш" дан 
иборатдир деб фараз цилинган эди.
Бундай нуцтаи назар идеалистик характерда булиб, XVIII 
асрдаёц цатор олимлар, шу жумладан, М. В. Ломоносов ^ам 
бунга царши чиццан эди. М. В. Ломоносов электр кучлар 
бутун фазони тулдирувчи му^ит—эфир зарраларининг айла- 
нишидан вужудга келади деб ^исоблар эди.
Электр майдоннинг роли ^ацидаги гоялар XIX асрнинг 
биринчи ярмида М. Фарадей (1791 — 1867) томонидан айницса 
кенг фойдаланилди. Электр эрдисалар ^ацидаги таълимотнинг 
бундан кейинги тарацциёти электр майдоннинг мавжудлиги 
^ацидаги гоянинг тугрилигини тасдицлади ва „узоцдан туриб 
таъсир курсатиш" гипотезасидан тамомила воз кечишга мажбур 
цилди. 
Узаро таъсир цилаётган зарядлар орасида электр 
майдон мавжуд булиб, унинг объектив хусусиятлари Е майдон 
кучланганлиги ва V потенциал катталиклари билан аницланади.
Бироц, шу нарсани цайд цилиш керакки, электр майдон 
назариясини ривожлантирган физиклар уша вацтда раем булган 
механистик дунёцарашга асосланганлар: улар электростатик 
^одисаларни уларнинг механик моделларини ясаш билан ту- 
шунтиришга интилардилар. Бу физиклар кучланганлик чизиц- 
ларига механик маъно бериб, уларни бирор эластик му^итдаги 
кучланишлар деб 
царардилар. Кучланганлик 
чизицларини 
кургазмали 
равишда 
бир 
заряддан 
иккинчисига 
таранг 
тортилган эластик 
иплар сифатида тасаввур 
цилардилар. 
Ипларнинг тарангланиши турли ишорали зарядланган жисм­
ларнинг узаро 
тортишишини билдиради; ипларга нормал 
йуналишда буладиган босим ипларнинг узаро итаришишига 
сабаб булади ва бир хил ишорали зарядланган жисмларнинг 
итаришишини изо)?лай оларди. Бу назария бизга маълум булган 
барча моддаларни кесиб утувчи ва бутун буш фазони тулди* 
рувчи универсал эластик му^ит — 
олам эфира
бор эканлигини 
тан олишни тацозо циларди. Lily эфирда тулцин процессининг 
тарцалиши ёруглик ^одисаларини изо^лаши керак эди.
Бироц механик эфир ^ацидаги бундай гипотеза утган аср 
охиридаги янги кашфиётлар олдида асоссиз булиб цолди. Куп 
сонли фактлар электр процессларнинг соф механик ^одисаларга 
келтириб булмайдиган алодида табиати борлигини курсатди. 
Электр процессларни механик изо^лаш имкониятидан воз 
кечиш бу процессларни материалистик изо^лашдан бирор 
даражада воз кечиш эмас. В. И. Ленин механик назарияларни 
электромагнит назариялар билан алмаштиришни материализмдан


воз кечиш деб тушунган дозирги аср бошидаги физик-идеа- 
листларии танцид цилиб шундай деб ёзган эди: 
механик
даракат цонунларининг табиат додисаларидан фацат бир содага 
оидлиги ва табиат додисаларининг янада чуцурроц булган 
электромагнит ^одисалари цонунларига буйсуниши ва шу каби- 
лар нацадар гайри-оддий булиб куринса-да, буларнинг даммаси 
диалектик материализмнинг тугрилигини яна бир марта 
гпас-
ди ц ла й ди
ul ва сунгра: „Бу, албатта, бошдан-оёц сафсатадан 
иборат, гуё материализм, онгнинг реаллиги „кам“ деб даъво 
цилган эмиш ёки 
даракат цилувяи мат ериядан
иборат булган 
олам электромагнит бир манзара, ёинки бециёс даражада энг 
мураккаб булган бошца бир манзара эмас, албатта, „механик
11 
манзара деб даъво цилган эмиш“2.
Электростатик майдоннинг реаллигини исботловчи фактлар 
цаторига цуйидагилар киради. Электростатик майдон бирор 
дажм зичлигида тацсимланган муайян энергия циймати билан 
характерланишини курган эдик (138- §). Кейинчалик майдон­
нинг чекли тезлик билан тарцалиши аницланди. Электромагнит 
индукция содасида Фарадей цилган гажрибалар (221- §) электр 
ва магнит додисаларнинг бир-бирига чамбарчас богланишини 
курсатди. Утган асрнинг 60- йилларида Максвелл электромаг­
нит додисаларнинг умумий назариясини ривожлантирди ва 
электростатик майдон табиати жидатидан умумийроц булган 
элект ромагнит майдоннинг
хусусий доли эканлигини курсат­
ди. Бу назария электр ва магнит додисаларнинг жуда кенг 
доирасини уз ичига олди: электромагнит тулц-цнларнинг кашф 
этилишига сабаб булди ва ёругликнинг электромагнит табиатини 
аницлаб берди. Шундай цилиб, электр, магнит ва оптик до- 
дисаларнинг электромагнит майдон дацидаги тасаввурга асос- 
ланган ягона назарияси вужудга келди.
Максвелл назарияси олам эфири назариясини тасдицлагандай 
булиб куринди. Максвеллнинг кейинчалик Лоренц ривожлан- 
тирган назариясига кура цаттиц, суюц ва газсимон жисмларни 
ташкил цилган атомлар эфирга ботган долда буладилар. Хар 
бир атом мусбат ядро ва электронлардан ташкил топган мурак­
каб электр системадан иборат. Шундай цилиб, фацат эфир ва 
злектр зарядлар — мусбат (атом ядролари) дамда манфий 
(электронлар) зарядларгина бор деб дисобланар эди. „Буш“ 
фазо фацат эфир билан тулгандир. Фазонинг бирор жисм жой­
лашган цисмидаги эфирга шу жиемнинг атомлари таркибига 
кирувчи зарядлар сочилган булади. Бу зарядлар эфирда уз-
1 В. И. Л е н и н, М атер иал изм ва эмпириокритицизм, А сарлар, 14- т., 
У зд авн аш р, 1951 й. , 290- бет.
8 У ш а асар, 312- бет.


гаришларга сабаб булади ва биз бу узгаришларни электромагнит 
майдон сифатида цабул циламиз.
Лоренц назариясида зфирни хоссалари бизга маълум булган 
механик эластик жисмлар хоссаларидан фарц цилувчи цузгалмас 
материал му^ит сифатида царалади. Эфир хоссалари Максвелл 
тенгламалари билан ифодаланади. Бу тенгламалар электромаг­
нит додисалар со^асига тааллуцли куп тажриба фактларини 
умумлаштиришдан келиб чицади, Максвелл — Лоренц назария­
сида механикага нисбатан цандайдир бир янгилик бор эди: у 
электромагнит майдон табиатининг механик булмаган изо^ини 
берарди. Ёругликнинг эски назарияларининг механик эфири 
урнига электромагнит эфир кириб келди.
Бироц эфир 
шундай туташ мух,итки, у %ар цандай м е­
ха н и к туташ мух;ит каби хсисоблаш системаси б ула олади
деб ^исобланарди (I т., 4- § да айтилганларга солиштиринг). 
Ж исм ларнинг,
масалан, 
ер шарининг эфирга нисбатан х,ара-
кат и %ацида гапириш м ум кин эди.
Майкельсон тажрибалари 
(III томга царанг), Трутон ва Нобль тажрибалари ва бир цатор 
бошца тажрибалар (216- § га царанг) ёрдамида Ернинг эфирга 
нисбатан даракати ни аницлаш учун цилинган уринишлар салбий 
натижаларга олиб келди. Нисбийлик назарияси бу тажриба 
натижаларини умумлаштирди ва эфирга нисбатан ^еч цандай 
абсолют ^аракатнинг йуц эканлигини курсатди. Бунинг нати­
жасида эфир билан туташ механик му^итлар орасидаги юцорида 
айтилган ухшашлик йуцца чицди. Шу сабабли, эфир тушунчаси 
х,аракатни нисбатан аницлаш м ум кин булган м у^и т
ту ­
шунчаси билан тарихий цаттиц богланган булгани учун дозирги 
замон назарий физикаси „му^ит-эфир“ тасаввуридан мутлац 
фойдаланмай цуйди. 
Энди биз элект ромагнит майдон мате-
риянинг алодида куринишидир,
деб гапирамиз. Электромагнит 
майдоннинг хоссалари бизга маълум булган му^итларнинг 
хоссаларидан фарц цилади, бундан ташцари электромагнит 
майдоннинг саноц бошланадиган система була олмаслиги унинг 
узига хос хусусиятидир.


Б Е Ш И Н Ч И P C M

Download 21,68 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   296




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish