Umumiy fizika kursi (ii-tom)


Утказгичларнинг царшилиги



Download 21,68 Mb.
Pdf ko'rish
bet63/296
Sana26.02.2022
Hajmi21,68 Mb.
#468309
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   296
Bog'liq
Umumiy fizika kursi II tom

Утказгичларнинг царшилиги. 
Утказгич цисмининг 
царшилиги утказгич материалига, унинг улчамлари ва шакли- 
га боглицдир.

кундаланг кесими доимий булган / узунликдаги утказгич 
цисмининг царшилиги цуйидагига тенг булади:
R = 9 ^

бунда р утказгич материалигагина боглиц булган катталик; бу 
катталик материалнинг 
солишт ирма царш илиги
дейилади. 
Шундай цилиб утказгич цисмининг царшилиги унинг 
I
узун- 
лигига тугри пропорционал ва S кесим юзига тескари пропор- 
ционалдир.


(
1
) формуладан р солиштирма царшилик
Р = Я р
(
1
а)
бунда р солиштирма царшилик сон жидатдан узунлиги бирлик 
узунликка ва кундаланг кесим юзи бирлик юзага тенг булган 
утказгич царшилигига тенг булади.
CGSE системада царш илик бирлиги
учун шундай царши- 
лик олинадики, бунда утказгич учларидаги 
потенциаллар 
айирмаси бир 
CGSE
бирликка тенг булганда ундан бир 
CGSE
бирлик ток кучи оцади. Бу бирлик.амалий долларда ишлатиш 
учун жуда катта. Шунинг учун 
царш иликнинг а м алий бир­
ли ги ц или б учларидаги п о т енц и а лла р айирмаси бир вольт
булганда бир ампер т ок ут адигаи ут казгичнинг царш илиги
цабул цилинган. Бу бирлик ом
дейилади.
Каршиликнинг 
ом
ва 
CGSE
бирлиги орасидаги богланишни 
Ом цонунидан келиб чицувчи муносабатлар ёрдамида топамиз:
1 польт 
300 
C G S E
П0тенц- бирлиги
1 ампер 
3-10“ 
C G SE
ток кучи бирлиги
= у-|оп 
CGSE
царшилик бирлиги.
Миллион ом 
мегаом
дейилади.
Царшилик улчамлигини цуйидаги тенгликка асосан з^осил 
цилииади:
[/?] = [£> =
T L -K
Амалий системада р солиштирма царшиликни (1а) формула 
асосида аницланадиган бирликларда улчаш цабул цилинган, 
бунда 
R
царшилик омларда, S кундаланг кесим юзи квадрат 
сантиметрларда, / узунлик эса сантиметрларда ифодаланади; со­
лиштирма царшиликнинг ^осил буладиган бирлиги 
ом -сант и­
метр
(цисцача 
ом-см)
дейилади.
Шундай цилиб, солиштирма царшиликнинг бирлиги цилкб 
шундай материалнинг солиштирма царшилиги олинадики, бу 
материалдан циррасининг узунлиги 
1
см
цилиб ясалган куб- 
пинг царшилиги ток унинг бир ёгидан царама-царши ёгига ут- 
ганда 
1
ом
булади.
Утказгичлар царшилигини (1а) формуладан фойдаланиб тех­
ник ^исоблашларда купинча S кундаланг кесим юзини квадрат 
миллиметрларда, утказгичнинг 
I
узунлигини эса метрларда ул- 
чаиади. Шунга мувофиц, солиштирма царшилик бирлиги учун 
шундай материалнинг солиштирма царшилиги олинадики, бу
9*


материалдан узунлиги 
1
м
ва кундаланг кесим юзи 
1
мм?
ци­
либ тайёрланган симнинг царшилиги 
1
ом
булади.
Солиштирма царшиликнинг бу техник бирлиги билан 
ом-см
орасида цуйидаги боглаииш бор.
г '
1
^
1
0,01 
с м
2
Солиштирма царшиликнинг 1 техник бирлиги = 1 
ом

=
1 0 ~ 4
ом-см.
Купинча р солиштирма царшиликдан ташцари 
солиштирма
ут ка зувчанлик
ёки 
элект р ут казувчан л и к
деб аталувчи (IV 
жадвалга царанг)
1
а =* —
Р
тескари катталикдан фойдаланилади.
р солиштирма царшилик утказгич температурасига боглиц 
булади. Одатдаги температураларда деярли барча металлар- 
нинг солиштирма царшилиги температура узгариши билан чи- 
зицли узгаради:
Р = Ро
( 1
+ “0 .
(2)
бунда 
t
— Цельсий шкаласида дисобланган температура, р
0

— 0°С даги солиштирма царшилик, а — доимий коэффициент.
IV жа дв а л
Б а ъ з и у т к а з г и ч л а р н и н г 0°С д а г и с о л и ш т и р м а ц а р ш и л и г и
в а э л е к т р у т к а з у в ч а н л и г и
V
тказгич
р-Ю 15 
о м -с м
дисобида
а • 10—4
о м -с м
Алюминий .................
2,5 3
39,5
Графит .....................
39,2
2,55
Тоза темир . . . .
8,69
11,48
Тоза м и с .................
1,55
64,5
Симоб ..........................
94,3
1,06
Купгина металлар учун а сон циймат жидатдан 0,00367 га, 
яъни 
2
тз га яцин, шунинг учун (
2
) муносабатни цуйидаги ку­
ринишда ёзиш мумкин:
Р = а Ро7’. 
(2а)
бунда 
Т
— абсолют шкалада дисобланган температура. Бироц 
бу муносабат тацрибий характерда булиб, у юцори темпера­
тураларда дам, жуда паст температураларда дам б-ажарилмай- 
ди. Юцори температураларда а коэффициент уса боради.


Бундан ташцари, металлар эриганда уларнинг царшилиги
ошадм. Паст температураларда 
а
камаяди. 81- раемда Си, Fe, 
Pt на Pb учун р нинг 
Т
га богланиши берилган.

7 К тартибидаги жуда паст температураларда 
баъзи
металлар ва цотишмаларнинг царшилиги кескин камайиб кета- 
ди на деярли йуц даражада кичик булиб цолади (82- раем). 
Биринчи марта голланд физиги Каммерлинг-Оннес томонидан 
1911 йили очилган бу додиса 
ут а ут ка зувч а н ли к
дейилади. 
Ута 
утказувчанликда царшилик
амалда нолга тенг булади. Хозирги 
р-нг3ом-см
вацтда бир цатор соф элементлар 
2,5
(Al, Ti, Zn, Тс, Cd, Sn, Hg, Tl, Pb,
Bi, U ва бошцалар) ва бу элемент­
ларнинг узаро ва бошца элементлар 
билан досил цилган 
химиявий цо-
тишмаларининг купи 
ута утказув­
чан эканлиги аницланган. Котишма- 
ларда ута 
утказувчанлик унинг 
ташкил 
этувчи компонентлардан 
бири соф долатда ута утказувчан 
булмаган долда дам кузатилиши 
мумкин. Химиявийбирикмалар улар- 
пн ташкил этувчи компонентлардан 
бирортаси дам ута утказувчан бул- 
Маган ДОЛЛарДа дам 
ута утКЗЗув- 
8 1 - раем. Металлар солиштир-
чанлик Хоссасига эга 
булиши мум- 
ма царшилигининг 
Т
абсолют
кип. Модда ута утказувчан долатга 
температурага богланиши. 
утадпгап критик температура 7^ куп
долларда юцорпда айтилганидек, 1—-7°К интервалда ётади. 
Бироц 7 К пинг бундан юцорироц ва пастроц цийматлари дам 
учрайди. Хозирга цадар текширилган соф элементлардан критик 
тсмператураси энг паст 
{Тк —
0,35°К) булгани гафний (Hf) ва 
энг юцори (Гк =11,7°К ) булгани 
технецийдир (Тс); Nb3Sn 
бирикма учун Гк =1 8 °К . Бир элементнинг турли изотоплари 
учун критик температура 
Тк
турли цийматга эга. Босим орт- 
ганда критик температура 
Тк
узгаради; бироц бу узгариш ж у ­
да заифдир (тахминан 
10
г> 
град'атм),
бунда баъзи модда- 
ларда босим ортиши билан 
Тк
ортса, баъзиларида камаяди.
Модда ута утказувчан долатга ^™ ши билан унинг цатор 
хоссалари дам узгаради — унинг иссицлик сигими сакраб ^з- 
гаради ва (магнит майдони булганда дам) иссицлик ё ютилади, 
Оки ажралиб чицади. Ута утказгичларнинг магнит хоссалари 
айинцеа узига хосдир. Ута утказувчан долатдаги модда (ичи­
да магнит индукцияси 
В —
0) „идеал
11
диамагнетикдан иборат­
дир. Ута утказгичнинг магнитланиш коэффициента (
2 0 2
- §)


х = — 
Ута утказувчан жисмда магнит индукциясининг нол­
га тенглигини сиртци цатлам да уз магнит майдони билан таш­
ци магнит майдонини компенсациялайдиган токларнинг юзага 
келиши билан тушунгириш мумкин. Ута утказувчан жиемнинг 
жуда юпца (
1 0 ~ 5
см
таркибидаги) сиртци цатламида 
В ф
0

Ташци кучли магнит майдони ута утказувчанлик долати ни бу- 
зиб юборади. Бундай бузилиш, шунингдек, ута утказгич жисм­
да оцаётган электр токининг магнит майдони ^исобига ^ам юз 
бериши мумкин.
Ута утказувчанлик ^одисаси кейинги вацтларда совет фи- 
зиклари Л. Д. Ландау, А. И. Шальников ва бошцалар томо- 
нидан назарий ва экспериментал жидатдан жуда багафеил ур- 
ганилди. Шальников шу нарсани аницладики, утказгичнинг 
ута утказувчан ^олагдан одатдаги долатга утишида одатдаги 
цатламлар билан навбатлашиб жойлашувчи алодида ута утка­
зувчан цатламлар ^осил булар экан.
Ж уд а куп 
назарий ишлар 
бажарилганига царамасдан 

Download 21,68 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   296




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish