«umumiy entomologiya»

Shiralar yoki o’simlik bitlari. Yer yuzida uko’p tarqalgan mayda (0,5 mm)  polimorf hasharotlardir. 

Ularning  tanasi  nozik,  ko’pincha  oval  ko’rinishida,  ba’zan  yumaloq  va  hatto  silindrsimon,  siyrak  tuklar, 

ba’zan oq g’ubor momiq bilan qoplangan. Rangi sarg’ish, to’q yashil, qoramtir va qora bo’lishi mumkin.  

 

Xartumi  cho’ziq  pastki  labdan  iborat  bo’lib  uch  bug’imlidir.  Qanotlari  (agarda  bo’lsa)  nozik, 

pardasimon,  keyingisi  oldingisiga  nisbatan  kichikroq,  oyoqlari  tuklar  bilan  qoplangan,  panjaralari  2-chi 

bo’g’imli.  Qorinchasi  9-ta  bo’g’imdan  tashkil  topgan.  6-chi  bo’g’imining  ustki  tomonida  shira  naychalari 

joylashadi. 

 

Ko’p  tur  shiralar,  voyaga  yetgan  davrida  quyidagi  shakillarda:  tirik  tug’uvchi  qanotsiz;  tirik 

tug’uvchi qanotli, tuxum qo’yuvchi; qanotsiz urg’ochi va qanotli erkak individlar uchraydi. 

 

Mavsum davomida shiralarda jinsiy va jinsiz urchish bo’g’inlar navbatlashadi. Bahor va yoz oylarida 

faqat  partenogenez  yo’li  bilan  ko’payuvchi  shakillari  uchraydi.  Jinsiy  bo’g’inlar  kuzda  vujudga  keladi. 

Urg’ochilari tuxum qo’yadi. Tuxumlar qishlaydi. Bahorda ulardan shiralar chiqadi, o’sadi, tulaydi va voyaga 

yetadi. Undan so’ng tez holda jinsiz yo’l bilan ko’payadi va katta koloniyalar hosil qiladi. Bular bahorda 15-

20  kunda,  yozda  esa  4-8  kunda  rivojlanadi.  Bir  mavsumda  jinsiz  ko’payish  yo’li  bilan  15-20  tagacha  nasl 

berishi mumkin. 

 

Shiralarni  ta’riflashda,  ularni  quyidagi  biologik  guruhlarga  bo’lish  mumkin:  1)  bir  uyli  shiralar;  2) 

ikki uyli shiralar va 3) to’liqsiz siklli shiralarga. 

---

 

Bir  uyli  shiralar.  Odatda  bunday  shiralarni  tuxumlari  ko’p  yillik  o’simliklarda  qishlaydi;  bahorda 

ulardan “aosochilar” deb nomlangan qanotsiz shiralar paydo bo’ladi va rivojlanib 50-70 ta lichinka tug’adi; 

ularning  ikkinchi  bug’in  nasldari  ham  qanotsiz  bo’lib  partenogenetik  yo’li  bilan  ko’payadi;  bir  necha 

bo’g’inlarni  rivojlanishidan  so’ng,  yozda,  yangi  avlodda  qanotli  individlar  paydo  bo’la  boshlaydi.  Qanotli 

individlar turni tarqalishini ta’minlaydi, ammo ular albatta usha tur yoki uning yaqin qarindosh o’simlikka 

ko’chadi.  Kuzga  borib  ikki  jinsni  ham  qanotli  individlari  ko’p  miqdorda  paydo  bo’ladi.  Urg’ochilari  bir 

nechta tuxum quyadi. 

 

Bir  uyli  biologik  shakillariga  karam  shirasi  (Brevicoryne  brassicae  L.)  va  yashil  olma  shirasini 

(Aphis pomi) misol tariqasida olish mumkin. 

 

Ikki  uyli  shiralarga  ko’chmanchi  yoki  har-xil  uyli  shiralar  kiradi.  Odatda,  urug’langan  tuxum, 

evolyusion  rivojlanish  jarayonida,  tanlangan  o’simlikka  qo’yiladi.  Bularda  ham,  bahorda  “asoschilar”  deb 

nomlangan  shiralar  chiqib  jinsiz  yo’l  bilan  ko’payadi  va  bir  necha  bo’g’in  beradi.  Ammo  bir  necha 

bo’g’indan  so’ng  qanotli  individlar  paydo  bo’ladi.  Ular  endi  boshqa  tur  o’simlikka  kuchadi  va  ko’payib, 

odatdagiday, katta qanotsiz koloniyalar hosil qiladi. Kuzda qanotsiz individlardan qanotlilar paydo bo’ladi 

va ular  yana birlamchi o’simlikka qaytib keladi, urug’lanadi,  tuxum  quyadi.  Shu bilan ularning rivojlanish 

jarayoni  (sikli)  tugaydi.  Bunday  biologik  guruhga  lavlagi  shirasi  (Aphis  fabae  S.)  va  cheryomuxa  shirasi 

(Rhopalosiphum padi L.) misol tariqasiga ko’rsatish mumkin.  

 

To’liqsiz  sikli  shiralar  odatda,  antropogen  faktorlarini  ta’sirida  birlamchi  o’simlik  xo’jayiniga 

rivojlanmasdan,  faqatgina  ikkilamchi  o’simlik-xujayinida  rivojlanadi.  Bunga  misol  tariqasida  qon  shirasi 

(Eriosoma  tanigerum  H.)    olish  mumkin.  Qon  shirasi  200  yil  oldin  Qo’shma  shtatlardan  Yevropaga 

keltirilgan,  1930  yillarda  O’zbekistonda  ham  uchraydigan  bo’lgan  va  olma  daraxtlariga  katta  zarar 

yetkazadi. Uning asosiy o’simlik-xujayini bo’lib amerika vyazi (amerika gujumi) hisoblanadi. Yevropa va 

Osiyoga kelishi bilan faqatgina olma daraxtida yasha oladi. Buning natijasida o’zining rivojlanish jarayonida 

qishlovchi tuxum va “asoslantiruvchi” shakillarini yo’qotgan. 

 

Shiralarning 20 mingdan ortiq turi ma’lum, shulardan 100 dan ortiq turi Markaziy Osiyo sharoitlarida 

uchraydi. 

 

Qandalalar  yoki  yarim  qattik  qanotlilar  turkumi.  Qandalalar  katta  turkum  bo’lib,  teng  qanotlilar 

turkumiga  yaqin  turadi.  Ularning  40  mintagacha  turi  ma’lum,  ko’plari  qishloq xo’jalik  ekinlarining  jiddiy 

zararkunandalari,  ba’zilari  esa  foydalidir.  Og’iz  apparti  sanchuvchi-so’ruvchi  tipda  tuzilgan.  Xartumchasi 

bo’g’imlarga  bo’lingan.  Har  bir  qanot  qalqonning  yarmi  asosidan  boshlab  qalin  xitin  qatlamdan  iborat, 

yarmi  esa  yupqa,  parda  shaklidadir.  Ust  qanoti;  qorium;  klaust  kunus;  embolium  va  pardali  qismlarga 

bo’linadi.  Ba’zan  qanotlar  kaltalashgan  yoki  bo’lmaydi.  Ba’zi  bir  turlarda  orqa  ko’krak  yaqinida  hid 

chiqarish bezlar yo’li bo’ladi.  

 

Qandalalar uchun oldingi ko’krak bo’limining yaxshi taraqqiy etganligi xarakterli hisoblanadi. O’rta 

ko’krak bo’limi boshqa qismlari bilan harakatchan holda qushilgan. 

 

Oyoqlari  yuguruvchi,  yuruvchi  yoki  sezuvchi  bo’lishi mumkin.  Ko’pchiligi  quruqlikda, o’simliklar 

sirtida, po’stloq, ostida va tuproq ichida uchraydi. Bir qancha turlari suv bilan bog’liq. Ko’p tur qandalalar 

o’simlikxo’r,  ba’zilari  yirtqich,  hasharot  va  boshqa  umurtqasizlar,  hatto  sut  emizuvchilar,  qushlar  qonini 

so’rib oziqlanadi. Asosan qandalalar yil davomida bir marta urchiydi. Lichinkalari yetuk individga o’xshash 

hayot  kechiradi.  5  marta  tulaydi.  Uchinchi  yoshidan  boshlab  qanot  belgilari  paydo  bo’ladi.  Imago  holatda 

qishlaydi, ayrimlari tuxumlik davrda. 

 

Qishloq xo’jalik ekinlaridan bug’doylarga qalqonchalilar (Pentatomidae) oilasiga mansub bo’lgan bir 

qancha  turlari  jiddiy  zarar  yetkazadi.  Bulardan  zararli  xasvani  (Enrygaster  integripes  Put)  misol  tariqasida 

olish mumkin.    

 

    

 

 

MA’RUZA 11