Umumiy doc

O‘tishlar jadvali 
y
x
\
1
1
Z
у
2
2
Z
у
3
3
Z
у
4
4
Z
у
5
5
Z
у
6
6
Z
у
7
7
Z
у
8
8
Z
у
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

556 
1
р
2
р
2
1
у
y
3
2
у
y
4
3
у
y
5
4
у
y
6
5
у
y
7
6
у
y
8
7
у
y
1
8
у
y
Ikki holatlarni kodlash natijalari 20.14- jadvalda keltirilgan. 
19.14- j a dva l
Ichki holatlarni kodlash 
U
y
\
1
U
2
U
3
U
1
у
2
у
3
у
4
у
5
у
6
у
7
у
8
у
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
1 
1 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
Elementar avtomatlarning uchta turi uchun o‘tishlarning kengaytirilgan 
kodlangan jadvalini tuzamiz: takt uchun kechiktirish elementi, alohida kirishli trigger 
sanoq kirishli trigger. U 19.15-jadvalda ko‘rsatilgan. 
Bu jadvalning o‘ziga xos xususiyati shundaki, 
t
paytdagi holatni kodlash takt 
uchun kechiktirish elementiga kirishlar bilan moc tushadi, bu uning ishlashini 
mazmunan qarab chiqishdan va tegishli o‘tishlar matrisasidan kelib chiqadi. 
Takt uchun kechiktirish elementi uchun: 






∨
=
∨
∨
⋅
=
∨
∨
⋅
⋅
⋅
=
3
3
3
3
2
3
2
3
2
2
1
1
2
1
3
2
1
1
U
X
U
X
U
XU
U
U
X
U
U
X
U
U
X
U
X
U
XU
U
U
U
X
U
(19.27) 
Alohida kirishli trigger uchun: 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

557 










=
=
=
=
=
=
3
13
3
03
3
2
12
3
2
01
3
2
11
3
2
1
01
U
X
U
XU
U
U
U
X
U
U
XU
U
U
U
U
X
U
U
U
XU
U
(19.28) 
Sanoq kirishli trgger uchun: 





=
=
=
X
U
XU
U
U
XU
U
2
3
2
3
2
1
(19.29) 
(19.27), (19.28), (19.29) tenglamalardan sanoq kirishli triggerning elementar 
avtomat sifatida qo‘llanishi minimal kombinasiyalangan qismli strukturani beradi. 
20.
chiqishlar holi uchun induktiv ravishda sanoq kirishli triggerlarning 
a.e.u.f.ni KTQ uchun quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: 
19.15- j a d v a l
O‘tishlarni kengaytirib kodlash 
Takt uchun 
kechikish 
Sanoq 
kirishli 
trigger 
Aloxida kirishli trigger 
T
ar
tib
№
x 
U
1
(t
-1)
U
2
(t
-1)
U
3
(t
-1)
1
U
2
U
3
U
1
U
2
U
3
U
01
U
11
U
02
U
12
U
03
U
13
U
1 
2 
3 
4 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
D 
d 
d 
d 
0 
0 
0 
0 
d 
d 
0 
0 
0 
0 
d 
d 
d 
0 
d 
0 
d 
0 
d 
0 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

558 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
1 
1 
0 
0 
1 
1 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
1 
0 
0 
1 
1 
0 
0 
1 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
0 
0 
d 
d 
d 
0 
0 
0 
0 
1 
d 
d 
d 
d 
0 
0 
0 
1 d 
d 
d 
1 
d 
d 
0 
0 
d 
0 
0 
1 
d 
0 
0 
1 
0 
0 
d 
d 
0 
1 
d 
0 
0 
1 
d 
0 
d 
0 
d 
0 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
d 
0 
d 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
 
 
(19.30) 
bu erda, k=log
2
 n
 , 
n= 4,8,16,32,…,2
k 
CHiqishlarning 
vazifasini 
bajaruvchi 
sxema 
hamma 
birikmalarga 
mo‘ljallangan deshifratordan iborat. 
SHunday qilib, biz chekli avtomatlar nazariyasi usullarining davriy 
jarayonlarni boshqarish tizimlarini tahlil va sintez qilish uchun qullanish 
imkoniyatlarini ko‘rsatdik. Biroq shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, chekli avtomatlar 
nazariyasining qo‘llanish sohasi shu bilangina cheklanib qolmaydi. U murakkab 
tizimlarni tahlil qilish va sintez qilish uchun samarali usullar beradi. 
19- BOBGA TEGISHLI TAYANCH SO‘Z VA IBORALAR TERMASI 
1.
Idempotentik 
2.
Kommutativlik 








=
⋅
=
=
=
+
+
X
U
U
U
XU
U
U
U
U
XU
U
U
U
U
XU
U
K
R
I
I
I
K
I
K
...
....
..........
..........
..........
...
...
2
1
4
3
2
4
3
2
1
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

559 
3.
Assosiativlik 
4.
Distributivlik 
5.
Inkor qilish qonuni 
6.
Ikki yoqlamalik qonuni 
7.
Ikki marta inkor qonuni 
8.
Nol elementlar 
9.
Birlik elementlar 
10.
CHiziqli dreyf approksimasiyasi 
11.
Bul funksiyasi 
12.
Kon’yunksiya 
13.
Diz’yunksiya 
14.
Karno xaritasi 
NAZORAT SAVOLLARI 
1.
Davriy texnologik jarayonlarni avtomatli boshqarishda Bul algebrasining 
asosiy qoidalarini sanab bering 
2.
Bul funksiyasi va uning kanonik shakli deganda nimani tushunasiz
3.
Funksional to‘liq funksiya nima? 
4.
Karno xaritasi nima va unga ta’rif bering. 
5.
Elementar konyunksiya deganda nimani tushunasiz? 
6.
Diz’yunktiv normal shakl deb nimaga aytiladi? 
7.
CHiziqli dreyf approksimasiyasining qanday variantlar mavjud? 
XX bob. AVTOMATIKA TIZIMLARINING IJRO MEXANIZMLARI, 
ROSTLASH ORGANLARI VA DASTURIY TEXNIK VOSITALARI
 
20.1-§. AVTOMATIKA TIZIMLARINING IJRO MEXANIZMLARI VA 
ROSTLASH ORGANLARI 
Avtomatika qurilmalari (sevroyuritmalar) ning ijro etuvchi elementlari rostlash 
yoki boshqarish organlariga kuch ta’sirini berish uchun mo‘ljallangan. Ijro etuvchi 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

560 
elementlar oddiy amallar (ochish – yopish)ini bajargani kabi murakkabroq – ko‘p 
pog‘onali yoki proporsional ko‘chish amallarini ham bajarishi mumkin. 
Ijro elementlarining asosiy ko‘rsatkichlari - quvvat, tezlik va chiqishda 
kuchaytirishni oshirish bo‘yicha kuchaytirish koeffisienti, shuningdek, chiziqli va 
burchak ko‘chishi kattaliklari hisoblanadi. CHiqish zvenosining harakat turiga ko‘ra 
ijro mexanizmlari ilgarilanma – qaytma va aylanma harakat qiluvchilarga farqlanadi. 
Birinchisi bir tomonga, ikki tomonga harakatlanuvchi yuritmali (20.1 –rasm) va ko‘p 
aylanishli gidromotorlarga bo‘linadi. 
Gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari harakatlanish prinsipi (tamoyili) va 
konstrukiv rasmiylashtirilishi bo‘yicha jiddiy (muhim) farqga ega emas. Biroq ishlash 
muhiti (suyuq va gaz holatdagi)ning turli xossalari sababli alohida qismlar bir qancha 
konstruktiv o‘ziga xosliklarga ega. Ishlash muhitidan kelib chiqib yuritmalarning 
detallari (korpus, porshnen, shtok, diafragma va boshqalar) uchun material tanlanadi, 
shuningdek, zich harakatlanuvchi detallar konstrkuktiv rasmiylashtiriladi. Ish muhit 
sifatida moy xizmat qiluvchi gidravlik ijro mexanizmlarida zichlashtirishga 
birikuvchi detallarga (plunjer va silindr) maxsus silliqlash ishlovlarini berish bilan 
erishiladi, kichik qovushqoklik havo muhitida ishlovchi pnevmatik ijro 
mexanizmlarida esa rezinali xalqalar yoki manjetalar ishlatiladi (biroq oxirgisi 
gidravlik yuritmalarda ham ishlatilishi mumkin). 
20.1-rasm.
 Ijro mexanizmlari. 
a
– porshenli ikki tomonlama harakat; 
b
– porshenli bir tomonlama harakat; 
v
– membranali; 
g
– membranali 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

561 
yuritmaning statik tavsifi. 
Ikki tomonlama haraktlanuvchi porshenli ijro mexanizmlari 20. 1-rasm, 
a
da 
ko‘rsatilgan. u erda silindr ikki tomonga harakatlanuvchi porshenning harakati 
porshenga berilgan ishchi suyuqlik bosimining natijaviy kuchlari ostida amalga,
oshiriladi. Porshen o‘ng tomonga ko‘chishishi uchun
2
2
1
1
F
p
N
N
F
p
T
+
+
≥
(20.1) 
bo‘lishi lozim, bu erda, R
1
va R
2
silindr bo‘shlig‘idagi ishchi suyuqlikning bosimi; 
G‘
1
va G‘
2
porshenning silind bo‘shlig‘iga mos keluvchi yuzalari; N va N
ishq
shtok 3 
ga berilgan tashqi yuklanish va mexanizmdagi ishqalanish kuchlari. Porshenga 
rezinali va terili manjet qo‘llanilganda ikki tomonlama harakatlanuvchi ijro 
mexanizmlari uchun,
)
(
0
0
0
k
l
d
Dhp
N
N
N
T
C
M
T
+
=
+
=
µ
π
(20.2) 
bu erda, D – silindirningdiametri; h – manjetaning balandligi; p – ishchi bo‘shliqdagi bosim; µ
ishq
– 
ishqalanish koeffisienti (U simon shevronli va chashkali manjetlar uchun; rezinadan bo‘lsa µ
ishq
= 0,01 va teridan 
bo‘lsa µ
ishq
 = 0,075); d
sh
 – shtokning diametri; L
s
 – salnikli tiqmaning uzunligi; k
ishq
 – tiqmaning birlik yuzaga to‘g‘ri 
keluvchi ishqalinish koeffisienti K
ishq
=( 1 
÷
 1,5)10
5
 Pa.
Bir tomonga harakatlanuvchi ijro mexanizmlari ikki tomonga harakatlanuvchilardan 
prujinalar 4 ning borligi bilan farq qiladi (20.1-rasm,
b
). Bu mexanizmlarda
n
T
N
N
N
F
p
+
+
≥
1
1
(20.3) 
bo‘lganda porshen o‘ng tomonga harakatlana boshlaydi, bu erda, N
20.
prujinaning 
siqilish kuchlanishi. 
Membranali ijro mexanizmlari (20.1,-rasm, 
v
) shtokning ishchi ko‘chishi katta 
bo‘lmaganda qo‘llaniladi. Gidravlik va pnevmatik yuritmalarda asosan qattiq markaz 
2 li membrana 1 lar ishlatiladi. Membranalarning elastik qismining kengligi odatda 
0,1 D ga, ish yo‘lining kattaligi –(0,15
÷
0,20) D ga teng qilib qabul kilinadi. 
Membraning samarali maydonining R
sam
o‘rtacha qiymati quyidagi formula bo‘yicha 
hisoblanadi: 
)
(
12
2
2
d
Dd
D
F
YO
+
+
=
π
(20.4) 
bu erda, D va d – mos ravishda membranining tiqini va qattiq markazning diametrlari. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

562 
Membranali yuritmaning statik tavsifi 20. 1,2 rasmda ko‘rsatilgan. Tutash 
chiziqda shtok 4 ning to‘g‘ri yurish yo‘li, uzuq chiziqda esa – teskari yurish 
ko‘rsatilgan. Ruxsat etilgan gisterizis 
Δ
I shtokning to‘liq yurish yo‘lini 2% dan 
oshmasligi kerak. SHtokning pastki boshlang‘ich harakati prujinaning 3 boshlang‘ich 
siqilishiga mos qilib 
Δ
r=(0,1
÷
0,2)*10
5
Pa da, oxirgisi – 
Δ
r=(0,9
÷
1)* 10
5
Pa da 
amalga oshiriladi. 
Agar membranali ijro mexanizmi shtokida ishqalanish kuchi katta bo‘lsa, unda 
uning ishlash sifati ahamiyatli darajada yomonlashadi. Bunday hollarda boshqarish 
tizimiga pozisioner kiritiladi (20.2 – rasm). 0 dan 1*10
5
Pa gacha o‘zgaruvchi R
kr
boshqarish signali tezkar aloqa richagi 3 ga shtok 2 bilan bog‘langan sellifon 1 ga 
uzatiladi. Keyingi bog‘lanish klapanli boshkarish qurilmasi 5 ning zolotligi 4 bilan va 
membranali ijro mexanizmi 8 ning shtoki 7 bilan amalga oshiriladi. Boshqarish 
qurilmasi 5 ning kamerasiga havo R
lit
=(1,5
÷
2)* 10
5
Pa bosim ostida kiradi. 
Boshqarish qurilmasi 5 ning kamerasida o‘rnatiladigan bosim zolotnik 4
ning holatiga bog‘liq bo‘lib, ijro mexanizmining membranasi 6 ga beriladi. R
kr
bosimning har bir qiymatiga shtok 7 ning har bir holati mos keladi, kamera 5 dagi 
bosim ham o‘tish rejimlarida almashadi. SHunday kilib, pozisioner membrana 6 dagi 
havo bosimini oshiruvchi yoki kamaytiruvchi qo‘shimcha impulslar ishlab chiqaradi. 
Krivoship – shatun tipidagi aylanma harakat ijro mexanizmlari (20.3, 1a – rasm) 
da silindr 2 dagi porshen 1 ning chiziqli ko‘chishi shatun 3 krivoshen 4 yordamida 
chiqish vali 5 ning 90° ga teng aylanish burchagiga aylantriladi. SHtuter 6 
gidrotizimlardan havoni yo‘qotish (chiqarish) uchun xizmat qiladi. Silindr 1 dagi 
parrakli ijro mexanizmida (20.3, 1b – rasm) to‘g‘ri burchakli parrak 2 val 3 ga 
mahkam biriktirilgan. Valga ichida zichlovchi plenka 6 o‘rnatilgan to‘siq 4 
biriktirilgan bo‘lib plenka prujinani Valga qisib turadi. SHunday qilib. silindrning 
ichki sohasi 2 kameraga ajratilgan. Parrak 2 ning yon sirtiga uriluvchi r
1
– r
2
bosimlar 
farqi aylantiruvchi momentni hosil qiladi. 
)
(
8
)
(
2
2
2
1
d
D
b
p
p
M
−
−
=
(20.5) 
bu erda, b, D va d – mos ravishda parrakning kengligi, silindrning diametri va chiqish valini diametri. 
Parrakli gidravlik ijro mexanizmlarining burilish burchagi 300° ga teng. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

563 
Avtomatik boshqarish tizimlarida rostlanayotgan muhit mikdorini o‘zgartiruvchi 
rostlash organlari sifatida turli droselli qurilmalar, asosan rostlash klapanlari (20.2 
rasm 9 –pozisiya), qopqoq, Surma klapan (20. 1 rasm 5 pozisiya) va jo‘mraklar (20. 5 
rasm, 7 – pozisiya) qo‘llaniladi. Rostlash organidagi bosimlar farqi 
Δ
r uning ochiqlik 
darajasi (o‘rtadagi kesim kattaligi)ga bog‘liq holda o‘zgaradi va u orqali muhit sarfi 
aniqlanadi. 
20. 2 rasm. 
Pozisioner
 
Rostlash organini saralashda uning tavsifini bilish lozim. Uch turda tavsiflarga 
farqlanadi: konstruktiv zolotnikning siljishi va bunda ochiladigan kesim yuzasining 
o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi; ideal – klapandagi bosimlar farqi o‘zgarmas 
bo‘lganda zolotnikni siljishi va rostlanayotgan muhit sarfi o‘rtasidagi bog‘liandagi 
bosimlar 
farqi o‘zgaruvchan (ishchi) bo‘lganda zolotnikning siljishi 
va 
rostlanayotgan muhit o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi. Ideal tavsiflar turli rostlash 
organlarini solishtirish uchun zarur. Ideal tavsif konstruktiv nochiziqli bo‘lgandagina 
chiziqli bo‘ladi va aksincha. Ishchi tavsif hattoki ideal tavsif chiziqli bo‘lganda xam 
nochiziqli bo‘lishi mumkin. Klapanlarning tavsiflari nisbiy birliklarda ifodalash qabul 
qilingan. 20.5-rasmda keltirilgan µ=f(n) konstruktiv tavsifda µ=f/f
0
rostlash 
organining nisbiy o‘tish kesimi; n=h\h
0
=
α
\
α
0 
– rostlash organining ochiqilik darajasi; 
F,h,
α
– o‘tish kesimining joriy qiymati, rostlash organi to‘liq ochiq bo‘lgandagi 
o‘tish kesimining maksimal qiymati, yo‘li va burilish burchagi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

564 
20.3 rasm.