Umumiy biologiya

II.4. Tuproq tarkibidagi makro va mikro  elementlarning o’simliklar 

uchun ahamiyati. 

Tuproq  eritmasidagi  makro  va  mikro    elementlarni  o’simlikning  hammasi 

ham  bir  xilda  qabul  qilolmaydi.    Tuproqda  mikroelementlar  juda  kam  miqdorda  

bo’ladi,  shu  sababli  ba’zan  ularni  kimyoviy    analiz  bilan  ham  aniqlash  qiyin. 

Shunga  qaramasdan  o’simliklar  bu  xil  mikroelementlarni  tuproqdan  olib  o’z 

tanasida  saqlash  xususiyatiga  ega.    Masalan,  qoqio’tdoshlar,  ayiqtovondoshlar  

oilalariga kiruvchi  o’simliklar tarkibida  litiy ko’proq, astragal,  selen, yel,  g’o’za 

barglarida marganes, ko’p  uchraydi.  Masalan,  Laminariya  o’simlikligi tarkibida  

yodning    miqdori  0,1-0,5  %    uchragan   holda   dengiz  suvida    esa  bu  ko’rsatkich 

0,00005  %  gat  eng.    karamgullilar  va  soyabongullilar    oilalariga    kiruvchi 

o’simliklarda    oltingugurtning  miqdori  boshqa  oila  vakillariga  qaraganda  5-10 

barobar ko’pdir. Rux (Viola)  binafsha tarkibida  uchrasa  lavlagi, kartoshka,  paxta 

tarkibida  kaliy,  magniy,  tilog’och va sho’radoshlar  oilasi vakillarida  ko’ppincha 

soda ko’proq uchraydi.  

T.F.Morozovning 

(1943) 

yozishicha 

daraxtsimon 

o’simliklar  

o’to’simliklarga  qaraganda  mineral  moddalarni  10-  15    barobar    kamroq  qabul 

qilishadi.  daraxt o’simliklar fosfor va kaliyni juda ham  talab etganliklari sababli  

ular  qishloq  xo’jaligi  ekinlari  o’smaydigan  unumsiz    tuproqlarda  ham  bemalol 

yashayveradilar.  Bunday holatga ayniqsa g’o’za  o’ta chidamlidir.  

O’simliklarnining yoshi o’tishi bilan  ulraning mineral moddalarga  bo’lgan 

talabi  o’zgarib  boradi.  darxtsimon  o’simliklarda  azot    va  mineral    moddalarga  

bo’lgan   talabi ularning o’sishi davrida kuchli bo’lsa,  g’allasimon o’simliklarda 

esa  naychalash   va  boshoq   hosil bo’lishi davrida  kuchli bo’ladi. Yem- hashak 

o’simliklarida  bu  ko’rsatkichga  bo’lgan  talab    gullash  va  gullashdan  oldin 

kuzatiladi.   

Tuproq unumdorligiga nisbatan o’simliklar quyidagi guruhlarga bo’linadi. 

Evtrof o’simliklar -  unumli tuproqlarda  o’suvchi o’simliklar (yasen, zarang,  

dub va boshqa daraxt o’simliklar) 

---

 

28 

Oligotroflar-  tuproq unumdorligiga kam  talabchan o’simliklar.  Bu guruhga 

daraxtlardan oddiy qarag’ay kiradi.  

Mezotrof- kam unumli tuproqlarda o’suvchi o’simliklar. Bu guruhga  o’tloq 

va o’rmon zonasining o’simliklari kiradi. 

Ba’zi    adabiyotlarda  bu  klassifikatsiya  bir  oz  boshqacharoq  talqin  qilinadi, 

ya’ni  tuproq tarkibidagi organik qoldiqlarning solishtirma tarkibiga qarab quyidagi 

guruhlarga bo’linadi:  

Oligotrof  turlar,  o’simliklarning  bu  guruhga  kiruvchi  vakillari    juda  kam 

organik elementlari bor  tuproqqa moslashgan  

Evtrof o’simliklar turlarguruhiga kiruvchilar  ko’p miqdorda kul  elementlari 

bor tuproqlarda o’sadi. Bu guruhga misol qilib qo’ng’ir erman, oddiy egopodium,  

oddiy prolestnik  kabilar  misol bo’ladi.  

Mezotrof  turlar  guruhiga  mansub  o’simliklar  kul  elementlari  o’rat  hol 

bo’lgan  joylarda  o’sadi.    Bunga  oddiy  qoraqarag’ay  (Picea  schrenciana  )  misol 

bo’ladi.  

Nitrofil  turlar  tuproqda  azot  ko’p  bo’lgan  joylarda  uchraydi,      bu  guruhga 

qichitqi  o’t  (Urtica  dicica    L.),  maymunjon  (rulus  idakus),  qulmoq  (Humulus 

lupulas )  amaranth  (Amaranthus  retroflexus ) va  boshqalarni misol qilib keltirish 

mumkin. 

Galofit  turlar  asosan  sho’rlagan,  sho’r,  sho’xok  tuproqlarga  xos  bo’lib,  

ularga  qorasho’ra    sarsazan,  sarzolaning  ko’plab  turlari  ,  qorasho’ra,  oqsho’ra  

kabilar kiradi.  

Petrofit  turlar    har    xil  tuproq  sharoitida  o’sadi,    shag’al  tuproqli,  shag’al 

toshli joylarga xos o’simliklar bo’lib,  ularga mavrak, sunbul,  butalar kiradi.  

Psammofit  turlar    tinimsiz  harakatdagi,  oqib  turuvchi    qumli  joylarga  xos.  

Qizilqum, Qoraqumning shunday joylarida  iloq , rang, oq saksovul, qora saksovul, 

cho’l  akatsiyasi    kabilar  o’sadi.  Psammofitlar  urug’lari  prujinali  bo’lib, 

(Calligonum)  ancha  joyga  yengil  otiladi,  qum  ustida  dumalab  yuradi,  ular 

qurg’oqchilikka  yaxshi    chidaydi.  Ustlari  qalin  tukli,  barglari  qalin  tukli,    qalin, 

ingichka,  terisimon  bo’lganligi  uchun    transpiratsiya  jarayoni  kam  o’tadi.    Ular 

---

 

29 

harakatli  qumlar,    dengiz  va  daryolar  qirg’oqlarida  ham  uchraydi.  Shunday 

joylarda tol va boshqa daraxtlar o’sadi.  

Qum  o’ziga  xos  substrat  sifatida    qator  hislatlarga  egadir.  Bu  hislatlar 

o’simliklarning shu shroitga ekologik moslashgan qobiliyatlarni keltirib chiqargan, 

ya’ni ularda o’zlariga xos  issiqlik,  havo va suv rejimlari yuzaga kelgan. 

Qumlik  sharoitida  o’simliklar  qum  ostida  qolish  xavfida  bo’ladi.    Shuning 

uchun ularda  poyadan qo’shimcha ildizlar  chiqmaydi,balki  o’simlik o’zining yer 

ustki qismi    o’sishni  tezlashtiradi  va    butalarda  hosil  bo’lgan  qo’shimcha  ildizlar 

esa    tananing  yo’g’onlashishi,  o’simliklar  vertikal  o’sishini  ta’minlaydi.   Bularga 

saksovul, juzg’un, akatsiya kabilar misol bo’ladi.  

Qumlik  sharoitida  o’simliklarning    ildizlari  ustida  saqlovchi  qobiqlar  hosil 

bo’ladi.  Bu  qobiqlarning  hosil  bo’lishi  o’simlik  ildizlaridan  ajralib  chiqqan  

suyuqlikka  mayda  qum  zarrachalari  yopishib    qotadi  va  hosil  bo’lgan  qattiq 

to’qima  ildizni  qurib  qolishdan,zahmlanishidan  saqlaydi.  Bu  ekologik  saqlovchi 

qobiq  -    futlyarlar    ko’pchilik  cho’lm  o’simliklaridan  norseleu,    hamma  daryo,   

dengiz chetlaridagi qumli  yerlarda  osadigan o’simliklarda ham uchraydi. 

Boshqa o’simliklarda uzun va doim  shoxlangan ildizlar hosil bo’ladi.  Ular 

ildiz  atrofidagi  tuproqning  uchib  yoki  yuvilib  ketishidan  saqlaydi.    Bunday 

o’simliklarga juzg’un, tol misol bo’la oladi.  

Psammofit  guruhiga  oid  o’simliklarning    muhitda  suv  bilan  ta’minlanishi 

og’ir bo’lganligi sababli  ularda kseromorflik xususiyatlari yuzaga kelgan.  Ya’ni 

morfologik  tuzilishlarda    sukkulentlik,  yaproqlarning  reduksiyalanishi  (afilnost), 

yerning pastki, chuqur qatlamlariga  boradigan kuchli ildiz sistemasi  hosil bo’lishi 

kabi hislatlar paydo bo’lgan. Psammofitlarning o’tsimon vakillariichida efemer va 

efemeroidlar  ko’p  bo’lib,    ular  tuproqda  namlik  ko’p  bo’lgan  davrlarda  

rivojlanadi.  

O’simliklar  olami  ichida    yana  bir  o’ziga  xos    ekologik  guruh-  litofitlar 

bo’lib,    ular  toshlar,  qoyalar,    ularning  yorilgan,  chuqurlashgan  yoki  toshlar 

to’plangan  joylarda  uchraydi.    Bu  guruh  o’simliklarga    suvo’tlar,  litofill 

lishayniklar,   ayrim moxlarning vakillari kirib,  ular yuqorida aytilgan turli  toshli 

---

 

30 

sharoitda  birinchilardan  bo’lib,  tarqaladi,    biologik  moddalar  ajratib,    toshlarni 

parchalaydi. 

Shu 

yerlarda 

organik 

moddalar 

to'planib, 

boshqa 

o’simliklartarqalishiga  imkon  yaratadi,  keyinchalik  bunday  toshli    joylarda    turli 

moxlar, gulli o’simliklar tarqaladi.   

Ayrim  o’simliklar  tog’oldi,  shag’alli  joylarda  tosh  yoriqlari,  toshlar  orasida 

hosil  bo’lgan    juda  ham  oz  miqdordagi    substrat  (chala  tuproqda)  ham  o’sadi. 

Shunday  joylarda  uchraydigan  o’simliklar  xasmofitlar  deb  atalamdi.  Bu  guruhga 

daraxtlarning    qoyalarga  moslashgan  vakillari  misol  bo’ladi.  Ma’lumki  tog’li 

joylardagi    tosh  to’plamlari  orasida    organik  moddalar  bo’lmaydi.  Lekin  bunday 

joylar  (tosh  to’plamlari)  harakatda  bo’lganligi  tufayli  havo  almashinishi  yaxshi 

bo’ladi.    Bunday  joylarga  moslashgan  litofitlar  turli  yo’llar  bilan  toshlar  orasiga 

poyalarni  mustahkamlash  va  o’sish  xususiyatlarini  hosil  qilgan.  Bunday 

xususiyatlarga - tosh to’plamlari harakatiga qarab sudraluvchi novdalar, yordamchi 

va  asosiy  ildizlar  hosil  bo’lishi  va  ular  yordamida  substratga  mahkamlanish 

belgilari vujudga kelgan.  Bunday litofillarga rovoch va boshqa o’simliklar  misol 

bo’ladi.  Ular  harakat  qiluvchi  shag’al  toshlarni  mustahkamlaydi.  Litofillar 

o’sadigan  joylardagi  mineral,  organik  moddalar  miqdori,  harorat  va  namlik 

rejimlari    ta’sirida  o’simliklarda  majmua  moslanish    xususiyatlari  hosil  bo’lgan, 

ya’ni  mahkam  ushlaydigan  ildiz  sistemasi    va  sovuq  hamda  muzlashga    kuchli 

chidamliligi, yer usti qismlari  kseromorflk  xususiyat kabi belgilar yuzaga kelgan. 

Tuproq  o’simliklarning  mineral  oziqlanishida  katta  rol  o’ynaydi.  Erigan 

mineral  moddalar  o’simliklarning  ildizlari  orqali  ularning  tanalariga  o’tib,  turli 

fiziologik,  biokimyoviy,    jarayonlarda  faol  qatnashib,  o’simliklarning  o’sishi  va 

rivojlanishini ta’minlaydi.  

 

O’simlik  ildizi  atrofida  juda  ko’p  va  har  xil  guruhdagi  mikroorganizmlar- 

bakteriyalar, zamburug’lar,  turli suvo’tlar uchraydi va yashaydi.    Ular o’zlarining 

hayot  faoliyati  jarayonida  o’simliklar  (o’t  o’simliklar,    daraxtlar,  butalar)  ildizlari 

bilan  biologik  munosabatda  (mikoriza)  bo’ladi.  Mikroorganizmlar  o’simliklar 

ildizlari orqali mikroorganizmlar o’simliklarni organik moddalar bilan ta’minlaydi.  

Bunday  organik  moddalar  o’simliklarning  o’sish  va  rivojlanishda  muhim 

---

 

31 

ahamiyatga  egadir.    Mikroorganizmlar  o’simlik    va  hayvonlarning  qoldiqlarini 

chiritib,   biologik  faol  moddalarning manbai  -  gumusni hosil qiladi.  Gumusdagi 

vitaminlar,    fermentlar,  oqsillar,    organik  kislotalar  o’simliklarning  o’sish  va 

rivojlanishini tezlashtiradi.  

O’simlik 

qoldiqlarida  uchraydigan 

turli 

mikroorganizmlar, 

mayda 

hayvonlar-saprofaglar    organik  qoldiqlarni  chiritadi,    parchalaydi    va  tuproqda 

moddalar almashinishida muhim rol o’ynaydi.  

Tuproqda 

organik 

moddalarning 

to’planishi, 

taqsimlanishi 

tuproq 

hosildorligining oshishi shu yerning iqlim sharoitidagi  ekologik omillarning ijobiy 

ta’siri,  tuproqning  namlik,  harorat  va  havo  almashinish  darajasi  va  o’simliklar 

hamda hayvonlarning son- sifatiga bog’liqdir.  

Tuproq muhitida uchraydigan yuksak o’simlik vakillari orgaqnik moddalarni 

sintez qiladi va ularda quyosh energiyasini to’playdi.  O’simliklarning yer usti va 

yer osti qismlarida hosil bo’lgan organik  moddalar, o’simlik  qismlari qurigandan  

(yaproqlar, shoxlar, ildizlar)   keyin tuproqqa o’tadi.  U yerda mikrooorganizmlar 

yordamida chirib, parchalanib, tuproq hosildorligining oshishiga olib keladi.  

O’simlik  uchun  eng  muhim  kimyoviy  elementlar  bular  azot,  fosfor  va 

kaliydir.      shuning  uchun  o’simliklarga    o’g’it  berganda    kompleks  ya’ni  NFK 

(azot, fosfor, kaliy )  beriladi.  

Azot o’simliklarda oqsil,  nuklein kislotalari va xlorofill  tarkibiga kirganligi  

sababli u hamma o’simliklar uchun  eng kerakli muhim element hisoblanadi.  Azot 

yetishmasa  o’simliklar  bargi  och  yashil  rangda  bo’ladi,.  Bundan  tashqari,  

o’simliklarni o’sishi va rivojlanishini  tezlashtiruvchi va  moddalar almashinuvida  

aktiv ishtirok etuvchi garmonlar tarkibida ham bo’ladi. O’simliklar uchun azotning 

manbai  nitratlar,  ammoniy  tuzlari  va  azot  to’plovchi  bakterialar  hosil  qiladigan 

biologik  azotlardir.  Azot  yetishmaganda  g’allasimon  o’simliklarda  quyidagi 

o’zgarishlar  beradi:  poyalari  ingichka,  barglari  kichik  va  dag’al,  ularning 

hujayralari kichik va  hujayra po’sti qalin bo’ladi.  Yosh barglar och yashil rangda,  

biroq qarigan barglar sariq,   qizil ranglarga kira boshlaydi. O’simlikning o’sishi va 

tuplanishi juda sust bo’ladi.  Bu hollarda  azot berish tavsiya etiladi.  

---

 

32 

Azotning ko’pligi ham o’simliklarga zarar keltiradi.  Ya’ni  azot ko’p bo’lib,  

kalsiy  va  fosfor  yetishmasa  o’simliklarda  yupqa  po’stli    katta  va  ko’p  suvli  

barglari hosil bo’ladi.  Bu o’simliklar bargida  azot konsentratsiyasi kuchli bo’lib,  

bu  xil  o’simliklar  sovuqqa  chidamsiz  va  hasharotlar  tomonidan  ko’proq 

zararlanadi.  

Ekiladigan bug’doy, arpa,  javdar, suli va shu kabi boshqa  don ekinlari  azot 

o’g’itlariga nisbatan  o’rtacha talabchan bo’ladi.  azot ko’p berilsa,  o’simliklarda 

gullash va  don  yetilishi kechikadi.  hosil kamayadi.  Biroq makkajo’xori,  jo’xori 

va shu kabi  boshqa xil don ekinlarining  gullashi, don yetilishi  va hosildorligi azot 

ko’p berilganda to’lishadi va ortadi. Azot qandlavlagi bargini o’sishini  tezlashtirsa 

ham uning ildizmevasidagi qand miqdorini pasaytiradi.  

Fosfor  -  xuddi  azotdek  o’simliklar  uchun  eng  muhim  kimyoviy  element 

bo’lib,  u  ham  nuklein  kislotalar  tarkibiga  kiradi.  Yosh  meristimatik  hujayralarda  

keksa hujayralarga qaraganda fosfor ko’p bo’ladi.  Bundan tashqari  fosfor  modda 

almashininsh  va  fotosintez  jarayonlarida  ham  muhim  rol  o’ynaydi.  Yuqori 

energiyaga  ega  fosforlar  ko’pincha  ATFda  bo’ladi.  Fosfor  yetishmasa 

o’simliklarning  rivojlanishi susayadi.  Ya’ni ildiz, poya va barglari rivojlanmaydi.  

poyasi  ingichka,  barglari  dag’al  bo’lib,  rangi  ko’k-yashil  bo’ladi.  Antatsion 

pigmentlarning  ko’pligidan  barglari  ba’zan  bronza  rangida  bo’ladi.  Tuplanish 

intensivligi  va  meva  beradigan  poyalari  keskin  qisqaradi.  Fosfor  ko’pincha 

o’simliklarga  ekishdan yoki ko’chatni o’tkazishdan oldin beriladi. 

Kaliy.  Ammoniy  ionlaridan  aminokislotalar  va  proteinlarni  sintez  qilishda 

kaliyning  o’rni  katta.  Fotosintez  jarayoni  ham  kaliy  ishtirokida  bo’lib  turadi.  

Kaliyning yetishmasligi tufayli  barglarning CO2 ni qabul qilish darajasi susayadi.  

Ko’p azot me’yori  qand lavlagi  ildizidagi qand moddasini kamaytirsa, kaliy esa 

ko’paytiradi. Kaliy yetishmasligidan ko’pincha o’simliklarning ostki barglariquriy 

boshlaydi, ildiz va ildiz mevalari yaxshi rivojlanmaydi. Masalan kaliyni ko’payishi 

bilan  kartoshka  tugunagi    va  undagi  kraxmalning    miqdori  doimo  oshib  boradi.  

Kartoshkadan  tashqari    kaliyga  nisbatan  talabchan  o’simliklardan  qand  lavlagi  

meva- sabzavot (olma, smorodina) ekinlarini ham ko’rsatish mumkin. 

---

 

33 

Kaliy yetishmasa ko’pchilik  o’simliklar  past haroratga nisbatan chidamsiz 

bo’lib  qolishadi.    demak,  g’allsimon  o’simliklarga  va  mevali  daraxtlarga  kaliy 

yetarli  berilsa,    ularning  tarkibida  qand  moddasining  ko’p  to’planishi    natijasida 

sovuqqa  chidamlilik  xususiyati  ortadi.    Kaliy  yetishmasa  o’simliklarda    poyalari 

qisqa,  barglari    kichik  burshaygan,  ko’k,  yashil  va  jigar  ranglarda  bo’ladi.  Kaliy 

o’simliklarga azot va fosfor bilan birgalkida erta bahorda beriladi. 

Meristimatik  hujayralarning  o’sishi  rivojlanishi  uchun  kalsiy  zarurdir.  Kalsiy 

yetishmasa ildiz yaxshi rivojlanmaydi.  To’qimqlar tarkibida kalsiy ko’payib ketsa, 

o’simliklarning  magniy  va  kaliy    elementlarini  pasaytiradi.  Kalsiyga  bo’lgan 

talabga ko’ra o’simliklar  quyidagi guruhlarga bo’linadi: 

1. Kalsiyefillar -   kaisiy ko’p bo’lgan tuproqlarda o’sadigan o’simliklar (bo’tako’z,  

astra, daraxtlardan dub,  oddiy archalar.) 

2.  Kalsiyefoblar-    kislotali  tuproqlarda  o’suvchi  o’simliklar.  (torf  moxlari,  choy, 

kashtan) 

Kalsiyga  nisbatan  indifferent  o’simliklar  (befarq  o’simliklar).  Bular  kislotali 

tuproqda ham,  ohakli tuproqlarda ham o’saveradi (landish). 

 

Magniy.  Xlorofill  va  ribosomalarning  tarkibiga  kiradi.  U  o’simliklarda    

fosfatlarnong aktiv harakatida ishtirok etadi.  

 

Natriy.  Natriyning    ko’p  bo’lishi    ko’pchilik  o’simliklarga  zarar  keltirishi 

mumkin.    Chunki u  to’qimalarda  to’planib,    kalsiy,  magniy  va  shu  kabi    boshqa 

kationlarning  o’zlashtirilishini  qiyinlashtiradi.    biroq  sho’rxok  joylarda  o’suvchi 

o’simliklarning  o’sishini natriy tezlashtiradi. (qorasho’ra,  sarsazan) 

Temir.   Bu tugunak bakteriyalarning  erkin azotni o’zlashtirish   jarayonini 

tezlashtiradi.    Tok,  mevali  daraxtlarda  dekorativ  o’simliklarda  temir  yetishmasa 

ularda xloroz kasalligi paydo bo’ladi.  Ya’ni ularning barglari och- sariq yoki pur-

pur rangga kirib qoladi.  

 

Mikroelementlar.  Azot,  fosfor,  kaliy,  kalsiy,  magniy  va  shu  kabi 

makroelementlardan  tashqari  o’simliklarga  kam  miqdorda  kerak  bo’ladigan 

mikroelementlar  ham  bor.  Bularga  marganes,  bor,  kumush,  rux,  kobalt  va 

boshqalar  kiradi.    Bu  elementlar  tuproqda  ko’p  miqdorda  uchrasa  o’simliklar 

---

 

34 

uchun zaharli bo’lishi ham mumkin. Shuning  uchun ular o’simliklarga gektariga 

grammlar ba’zida kilogram bilan beriladi.  

 

Marganes.  Bu  nafas  olish  va  fotosintez  jarayonlari  uchun  zarur  element. 

Barg  va  ninasimon  o’simliklar  bargidagi  xloroplastlarda  marganesning  miqdori, 

ayniqsa  ko’p  bo’ladi.  Nafas  olish  va  fotosintiz  jarayonida  ishtirok  etuvchi 

fermentlar  tarkibida  ham  marganes  ko’p  bo’ladi.  Marganes  aminokislotalar, 

proteinlar,  vitaminlar,  polipeptidlar  va  shu  kabi  boshqa  xil  birikmalarni  sintez 

qilishda ishtirok etadi.  

 

Bor.  Bu  oqsillar,  nuklein  kislotalar,  lipidlar,  polisaxaridlarga  o’xshash 

biopolimerlar  hosil qilishda ishtirok etadi.  Bu biopolimerlar hujayraning  muhim 

komponentlari bo’lmish  hujayra membranalari, ribosomalarning tarkibiy qismiga 

kiradi. Demak, bor yetishmasa bu  strukturalarning hosil bo’lishi buziladi  va sekin 

asta o’simliklar  o’sish va rivojlanishdan to’xtab halok bo’lishadi.  

 

Mis. Bu ko’pchilik fermentlar tarkibiga kirib nafas olishni kuchaytiradi.  Mis 

yetishmasa  fermentlar  va  nafas  olish  aktivligi  pasayadi,  nuklein  kislotalar 

biosintezi  susayadi.  Ko’pchilik  begona  o’tlar  madaniy  o’simliklarga  qaraganda  

ko’proq  o’z  to’qimalarida  mis  to’playdi.  Shuning  uchun  ham  AQSHda 

makkajo’xori  ekish  uchun    yerni  tayyorlaganda  avval      begona  o’tlar  o’stirilib,  

keyin  haydab  tashlanadi.    Ko’pincha  gektariga  7-10  kg    mis  berish  maqsadga 

muvofiqdir.  

 

Mis  oksidlanish-  qaytarilish  reaksiyalarida  ishtirok  etuvchi  fermentlar 

tarkibida bo’ladi.  

 

Kobalt.  Xlorofillga  mustahkamlik  berib,  qorong’ilikda  uni  yemirilishdan 

saqlab  turadi.  Demak,  bu  xususiyati  bilan  fotosintezni  va  barg  aktivligini  

kuchaytirib turadi.  Shuningdek, kobalt  karbonsuvlar  va  azot  almashinuvida ham 

ishtirok etadi.  

Sho’rlangan tuproqda o’suvchi  o’simliklarning xususiyatlari. 

 

Markaziy Osiyoda sho’rlangan tuproqlar 23 mln gektarni egallaydi. Shundan 

18  mln  gektari    Qozog’iston,  3  mln  gektari  Turkmaniston,  2  mln  gektari  

O’zbekistonda uchraydi.  Ana shunday sho’rlangan yerlarda   o’suvchi o’simliklar  

---

 

35 

galofitlar  deyiladi.    galofitlar  orasida  ko’pchilik  o’rinni    sho’radoshlar  oilasiga 

kiruvchi o’simliklar egallaydi. Kuchli sho’rlangan yerlarda qora sho’ra, sarsazanlar 

o’sadi.  Bulardan  tashqari  ana  shunday  sho’rlangan  yerlarda  baliqko’z,  seta,  

xaridondon,  donasho’r,  ermon-shuvoq,  keyreuk  va  boshqa  shu  kabi  sho’raklar 

kiradi.  Ular  uchun  poya  yoki  bargining  etli  bo’lishi,  suv  jamg’aruvchi                

to’qimaning    yaxshi  rivojlanganligi  ortiqcha  tuzlarni  maxsus  bezlar    yordamida 

tashqariga chiqarib turish  kabi moslanish xususiyatlari xosdir.  Kuchli sho’rlangan 

yerlarda  o’suvchi  galofitlarning  hujayra  shirasida  tez  eriydigan  tuzlar  ko’p 

to’planadi.    Natijada  hujayra  shirasining  osmotik  bosimi  yuqori  bo’ladi.    Bu  esa 

o’z navbatida galofitlarni  qurg’oqchilikka  va issiqlikka chidamlilik  xususiyatini 

oshiradi.  galofitlar tanasi etli, ko’p tuz to’playdigan  va ortiqcha tuzlarni sekin-asta  

ajratib turish xususiyatiga ega.  

 

Yirik  sho’rxoklar.  O’rta  cho’lda,  O’zbekiston  va  Qozog’iston  chegarasi  

bo’ylab  ketgan    Aydar  sho’rxok    (hozir  haydar  ko’li  hosil  bo’lgan),  Markaziy 

Qizilqumda,    Mingbuloq  sho’rxoklari  kabilar  pastqam  joylarda  uchraydi.  Tipik 

sho’rxok yerlarda o’simliklar deyarli o’smaydi.  

Galofitlar quyidagi xususiyatlarga ega: 

 

Hamma organlari etli; 

 

 Poyasi bargsiz; 

Ko’pchiligining  bargi yaxshi taraqqiy etmagan (masalan, qora saksovul  va 

shu  kabi  boshqa  o’simliklarda    barg  mutlaqo  bo’lmaydi    yoki  bo’lsa  ham  yaxshi 

rivojlanmagan) 

Galofitlarning  muhim  ekologik  xususiyatlaridan  yana  biri    shuki,      ular 

albatta sho’rxok yerlarda o’sadilar.  Masalan, selitryanka tuproq qatlamida (100gr 

tuproqda) 7,7%  xlor, 12,73%   sulfat tuzi bor joylarda yaxshi o’sadi. Galofitlarga 

qora saksovul, xaridondon, quyonsuyak,  pashmaksho’r,  seta,  donasho’r,  chogon, 

keyreuk, erman shuvoq kabi  bir yillik chala buta,  buta o’simliklar kiradi. 

Turli  darajada sho’rlangan tuproqlarga morfologik,  fiziologik  moslashgan 

galofit o’simliklarni quyidagicha sinfifikatsiya qilinadi: 

---

 

36 

Kummulyativ    galofitlar  turiga    (eugalofitlar)    kiruvchi  o’simliklarni  

sitoplazmasi yuqori miqdordagi  tuzlarga chidamli  bo’ladi.  Ular tuproqdagi erigan  

tuzlarni shimib oladi va tanalarida juda ko’p miqdorda (kul og’irligiga nisbatan 45-

50 % ) tuz to’playdi.  Bu guruh o’simliklarga salzola  va soleros  turkumlarining 

vakillari kiradi.  

Sekretor  galofitlar    turi  (krinogalofitlar)    guruhiga  kiruvchi  o’simliklar  

o’zlarining  barglarida    joylashgan  maxsus  tuz  bezlari  orqali  juda  yuqori 

konsentratsiya  tuz  eritmalarini    tashqariga  chiqaradi.    Bunday  o’simliklarga  

Frankeniya, julg’un,  kermak kabi turkum vakillari kiradi.  

Boshqaruvchi 

galofitlar 

turi(gligogalofitlar). 

Bu 

guruhga 

kiruvchi 

o’simliklar hujayrasidagi osmotik bosim tanadagi tuzlar orqali emas, balki  organik 

moddalar,    ayniqsa,    qandlar  orqali  boshqariladi.  Undan  tashqari    gligogalofitlar  

hujayrasi o’ziga xos bioximik xususiyatlarga ega bo’lib, turli zararli tuzlarni tanaga 

o’tishini  chegaralaydi  yoki  zararli  ionlarni  bir-biri  bilan  bog’lab,  modda 

almashinuvida  tanadan  chiqarib  yuboradi.  Bunday  metobolitik  holatlarda   

sitoplazmadagi  oqsillar,  qator  organik  kislotalar,  ayrim  qand  birikmalari,  

pigmentlar  va  boshqa  moddalar  qatnashib,  osmotik  funksiyalarni  saqlab,  uning 

buzilishiga yo’l qo’ymaydi.  

Uzoq  evolyutsion  jarayonda  organizmlar  turli  landshaftlar  tuproqlardagi 

sho’rning  ortib  borishiga  moslashgan.  O’simliklar  ichida  sho’rlikni  sevuvchi 

guruhlar  paydo  bo’ladi.    Bunday  oila  vakillari    boshqa  turlar  nobud  bo’ladigan  

sharoitda ham yuqori  darajadagi  tuproq sho’rligiga chidamlidir.  Bunday galofit 

o’simliklar  boshqa sharoitda, boshqacha kimyoviy tarkibli  tuproqda o’sa olmaydi.  

  

Ma’lumki,  galofitlar  o’z tanalarida  xlorid va sulfat  birikmalarini,  organik 

kislotalar  ishqorlarini  ko’plab  to’playdi.  Tuzlarning  ortiqchasi  o’simliklarning 

go’shyli tanasida,  barglari ustida to’planadi. 

 

O’simliklar tuzga chidamliligiga qarab  4 ta guruhga bo’linadi: 

Haqiqiy  galofitlar.  Yer  osti  sizot  suvlari    yaqin  joylashgan,  namli  sho’r 

tuproqlarda  o’sadigan  go’shtli ho’l sho’ralar. Ular tanasida 40-55 %  gacha kul 

bo’lib,  unda xlor, sulfat ionlari va  natriy ko’p  bo’ladi.  

---

 

37 

Yarim  quruq  galofitlar  tanasida 20-30  %  kul  bo’ladi.   Bu  guruhga  kiruvchi 

o’simliklar kuchli  sho’rlagan va  quruq sho’r tuproqlarda o’sadi.  

Quruq  sho’ralar,  kserofitlar va ayrim oqjuvshan(burgam), juvshan(shuvoq)  

kabilar kamroq sho’rlangan tuproqlarda,  sho’rxok joylarda o’sadi.  Ular tanasidagi 

kul 10-20 % ni tashkil etadi.  

Boshoqlilar,    dukkakdoshlar    vakillari    va  juvshanlar  sho’rlamagan    yoki 

ozroq    sho’rlagan  tuproqlarga  xos  bo’lib,    ular  tanasidagi  kul  miqdori  10  %  ni 

tashkil etadi.  

Galofit  o’simliklar    ko’plab  turli  mikroelementlarni ham  to’playdi.    Bunga 

sabab  shu ko’rsatilgan mikroelementlar  yer osti sizot suvlarida bo’lib,  bug’lanish 

natijasida    tuproq  va    uning  tuzli  qatqaloqlarida  to’planib,  tuproqdan  o’simliklar 

tanasiga o’tadi. 

Sho’rlangan  yoki    g  a  l  o  m  o  r  f      tuproqlar  har  xil    turlarda  bo’ladi.  

Shulardan bir turiga  sho’rxok yoki sho’r tuproqlar kiradi.  Bunday  tuproqlarning 

vodorod  ioni  ancha  ishqorli  pH=8  dan  pastroq  bo’lib,  tuproqda  erigan 

kationlarning 50 % ini natriy tashkil qiladi. 

Yer  yuzida  ishqoriy  yoki  sho’rxok  tuproqlar ham  keng  tarqalgan.  Shunday 

tuproqlarda natriy karbonati  tarkibiga kiruvchi  natriy  haddan ziyod ko’p bo’ladi.  

pH=9  ga  yetadi.    Sho’rlangan  tuproqlarning  florasi  ham  shunga  binoan  o’ziga 

xos bo’ladi.  

Sho’rlangan, sho’r  yoki  sho’rxok tuproqlarda o’suvchi o’simliklar    asosan 

galofitlardan iborat bo’lib,  ularga ruyandoshlar oilasining ko’plab vakillari misol 

bo’ladi.  Tuproqning  sho’rligiga  chidamli  o’simliklar  turlari  har  xil  va  ular 

sho’rlilikning  turli  miqdoriga  moslashgan.  Masalan,  tuproq  sho’rligiga  juda 

chidamli o’simlik yoz faslida tuproqda  tuzlar konsentratsiyasi 20% dan oshganda 

ham bardosh beradi va rivojlanishini davom ettiradi.  

Turkiston  va  boshqa  hududlarning  sho’rlangan  tuproqlari  uchun  ko’p 

sho’radosh o’simliklar xarakterlidir.  Ular o’zlariga xos assotsiatsialar hosil qiladi. 

Yomg’irli  davrlarda  sho’radosh  o’simliklar  tuproq  sho’rligining  1.5  %  iga,  yoz 

faslida 10-20 %  ga bardosh beradi.  

---

 

38 

Sho’rlamagan  yoki  kamroq  sho’rlagan  joylarda    asosan  o’simliklarning 

psammofill guruh vakillari  yoki bo’z  yerlarga xos   formatsiyalarni hosil qiluvchi  

turlar  ko’plab  uchraydi.  Tuproqning  sho’rlik  darajasi  kamayishi  bilan  o’simliklar  

formatsiyalarida    umurtqasiz  hayvonlar  soni  ortib  boradi    va  quyidagi  3  ta 

o’simliklar formatsiyasida  bu holatni kuzatish mumkin ya’ni: 

Ochiq  va  yaqqol  ko’rinuvchi  galofitlar  formatsiyasi  bo’lib,  bu  formatsiya 

Arthrocnemutum  glaukum  tuproqning  yuqori  sho’rligiga  bardosh  beradi    va  shu  

o’simlik  turi atrofida 120  ta umurtqasiz hayvonlar turlari aniqlangan.  Ulardan 9 

tasi shu formatsiya uchun xosdir. 

Salicornietum fruticosae formatsiyasi  kam sho’rlangan tuproqlar uchun xos 

bo’lib,  u yerlarda sho’ralardan Salicornietum fruticosae va  uning atrofida 211 ta 

umurtqasiz hayvonlar  turi uchragan. 

Therobrachypodion  formatsiyasida  o’simliklardan  Statice  limonium  va  295 

ta  umurtqasiz  hayvonlar  turlari  topilgan.  Shulardan  16  tasi  bu  formatsiya  uchun 

xosdir. 

Sho’rlangan yerlarda yana bir maxsus guruh- m a n g r a  o’simliklari o’sadi.  

Ular tropik  o’rmon hududini   vaqti-vaqti bilan suv  bosishi natijasida sho’rlangan 

dengiz  yoki  daryo  qirg’oqlaridagi  yerlarda  uchraydi.  Bunday  o’simliklar  zararsiz 

tuzlarni  qabul  qiladi.  Bu  ortiqcha  tuzlar  maxsus  ustitsalar  orqali  tashqariga  

chiqarilib  yuboriladi.  Bu  guruhga  avisenniya  turkumining  turlari  yaxshi  misol 

bo’ladi.  Ulardagi hujayralar yuqori osmatik potensialga ega. Bunday holat dengiz 

suvo’tlari va  dengizlarda uchraydigan  makrofitlarda ham kuzatiladi.  

O’simliklar  o’zlarining  ayrim  qismlari  (yaproqlar,  novdalar,  shoxchalari)ni  

tashlash  yo’li  bilan  ham  tanadagi  ortiqcha  tuzlarni    chiqarib  yuboradi.  Masalan 

tuzlarga  juda  chidamli  o’simliklardan  ayrimlarida  tuzlar  ularning  barg  va 

poyalarida to’planadi. Eskirgan barglar tushib  yangilari chiqadi va ular  tanadagi 

ortiqcha  tuzlarni  o’zlariga  tortadi,  keyinchalik  ular  ham  quriydi,  boshqalari 

chiqadi. 

Galofit  o'simliklarga  Plantago  maritima,  Triglochin  maritimum,  Aster 

tripolium  kabi  turlar,  ayrim  turkumlarning  (Atriplex,    Halimione)    vakillari    ham 

---

 

39 

kiradi.  Ularda  ham  hujayra  shiralarida  xloridlar  to’planib,    keyinchalik  yaproqlar 

qurib    ti’kiladi,  ular  o’rniga  boshqalari  chiqadi.  O’simliklar  to’kilgan  barglari 

orqali tanada  to’plangan xloridlardan  tozalanib turadi.     

O’simliklarning kalsiyga bo’lgan munosabatlari  muhit nordonligiga mutloq  

qarama-qarshidir. Tuproqning nordonligi va undagi kalsiy miqdori bir-biriga qarshi  

antagonistik omillar hisoblanadi. Ko’pchilik qurg’oqchilik tumanlarida  tuproqdagi 

namlikning  bug’lanish  miqdorini  atmosferadan  tushadigan  namlikdan  ortiqcha 

bo’lishi tufayli,  tuproqda erigan mineral moddalar uning yuza qismida to’planadi  

yoki  tuproqning  pastki  qatlamlariga  tushadi.  Kalsiy  birikmalarining  shunday 

jarayonga qatnashishiga  k a l s i f i k a t s i y a  deb ataladi.  

Ayrim  ohakli  tuproqlarda  begona  o’tlar  sifatida  bo’tako’z,  ko’ztikon,   

lolaqizg’aldoq,    pikulnik  va  boshqalar  keng  tarqalgan.  Ovro’paning    ohak-qum 

tuproqli  yerlaridagi  o’rmonlarda  chinniguldoshlar  oilasi  vakillari,  kvarsli 

tuproqlarda  angishvonagullilar  vakillari,  yuqori  tog’li  o’tloqzorlarning  ohakli 

tuproqlarida Cares firma, C. sempervirens kabi o’simliklar tarqalgan.   Karbonatli 

tuproqlarda  uchraydigan    o’simliklar  kalsiyfillar  guruhiga  mansub  bo’lib,    ularga 

anemona, qoraqayin, tilog’och va o’t o’simliklar  hamda butalar xarakterlidir.   

Tuproqning  hozirgi  kundagi  holati  haqida  ham  bir  oz    to’xtalib  o’tadigan  

bo’lsak,  shuni  ta’kidlash  lozimki,  quruqlikning  turli  nuqtalarida    hamda 

hamdo’stlikka  a’zo  barcha  mamlakatlar  hududida    ekologik  ahvol  uncha  yaxshi  

emas.  Ayniqsa  dehqonchilik  bilan  shug’illanadigan  yerlarda  tuproqning  ahvoli 

nochordir. Masalan, Respublikamizning qishloq xo’jaligi sohasida 70  xilga yaqin  

turli kimyoviy  moddalar ishlatilib kelingan.  1889- yilda har gektar yerga solingan 

kimyoviy dorilar 19,50 kg (ayrim  viloyatlarda hattoki 40-45 kg ) ni tashkil etgan. 

Yiliga  har  gektar  yerga  400-500  kg  gacha  mineral  o’g’itlar  solingan.  Tajribalar 

shuni ko’rsatadiki,  fosfor o’g’iti bilan birgalikda tuproqqa  uran,  ftor, toriy, og’ir 

metal tuzlari  ham o’tgan. Ammo tuproqni bunday kimyoviy moddalardan tozalash 

texnologiyasi ishlab chiqilmagan.  Aksariyat dehqon- fermer xo’jaliklari  va shirkat 

xo’jalik  rahbarlari  va  umuman  dehqonlarning  haligacha  yuqori  dehqonchilik  

madaniyatiga  ega emasliklari ahvolni yanada murakkablashtirmoqda. 

---

 

40 

 

Zararkunanda  hasharotlarga  va  o’simlik  kasalliklariga  sepiladigan  

dorilarning  atigi  1  %    gina   foydali  ta’sir  ko’rsatadi.    Qolgan  99%    tuproq,  suv, 

o’simlik va boshqa oziq-ovqat  mahsulotlariga singib ketadi. Natijada, tuproqdagi 

ko’plab  organizmlar  qiriladi,  insonlar  salomatligiga  katta  zarar  yetadi.  Ana 

shunday  vaziyat  yuz  berganda    yana  tabiatni,  jumladan,  tuproqni  muhofaza  qilish  

dolzarb muammolar jumlasiga kiradi.