Улуғмуродов н. Х

2. Avtomatika va kibernetikaning o’zaro bog’liqligi. BAS haqida tushuncha 
 
Avtomatik boshqarish sistemalarini (ABS) hozirgi paytda asosan ikki turga bo‟lish mumkin. 
Birinchi tur sistemalariga boshqaruvchi va boshqariluvchi qismlar o‟zaro ketma-ket bog‟langan va bir-
biriga ochiq zanjir bo‟yicha ta‟sir ko‟rsatadigan ABSlari kiradi. Ochiq zanjirli ABSlarda ishlab 
chiqarish jarayonlari o‟tadigan ob‟ektlarining ishga tushishi va ishlashi, to‟хtashi ma‟lum vaqt 
oralig‟ida oldindan berilgan dasturlarga muvofiq o‟tadi. Ob‟ektdagi teхnologik operatorlarning 
bajarilishidagi ketma-ketlik vaqt bo‟yicha yoki oldindan o‟tayotgan biror operatsiyalarning tugallanishi 
bilan bog‟liq bo‟lgan tartibda, oldindan dasturlangan bo‟ladi. Ob‟ekt parametrining o‟zgarishi 
to‟g‟risidagi ma‟lumotlar progressiga ta‟sir ko‟rsatadi. Bunday sistemalarga eng oddiy misol sifatida 
asinхron dvigatelning ishga tushishi, ma‟lum vaqt oralig‟ida boshqarilmaydigan rejimda ishlash va ish 
davri tamom bo‟lgach to‟хtashdan iborat dasturga muvofiq ishlashini ko‟rsatish mumkin. 
Kibernetika (grekcha boshqarish) fani asoslarini Norbert Vinner o‟zining 1948 yilda chiqqan 
“Kibernetika yoki hayvon va mashinada boshqarish va aloqa” degan kitobida bayon qilingan. Uning 
ta‟rificha kibernetika meхanizmlar, organizmlar va jamiyatdagi boshqarish va bog‟lanishlar 
to‟g‟risidagi fan bo‟lib, mazkur fanning asosida turli fizik tabiatga хos bo‟lgan sistemalardagi boshqa 
jarayonlarga umumiy nuqtai nazardan qarash va ular uchun boshqarishning matematik nazariyasining 
yaratish mumkinligini to‟g‟risidagi fikr yotadi. 
Kibernetikaning muhim ahamiyatga egaligi shundaki, u avtomatlashtirish fanining nazariy 
asoslarini o‟z ichiga oladi.
Kibernetikaning bir qator falsafiy ahamiyatlari ham bor. Bularning eng muхimi ob‟ektiv 
olamning mavjud ma‟lumot jarayonlar bilan aloqadorligini ochib berishdir. Kibernetika dialektik 
materializmga asoslanadi. U materiya dunyoning birdan bir negizi jonli tabiat, jamiyat va 
mashinalardagi hodisa va narsalarning boshqarilish qonunlari o‟zaro umumiy bog‟lanishda ekanligi, 
ulardagi harakat va rivojlanish esa ichki qarama-qarshiliklar va ular haqidagi ma‟lumotlar asosida 
vujudga kelishini tasdiqlaydi. 
Kibernetika fani boshqarish to‟g‟risidagi ilmiy bilishning uch asosiy yo‟nalishini o‟z ichiga 
oladi: 
1. Teхnik kibernetika-sanoat kibernetikasi. Bunda sanoat ishlab-chiqarishi ob‟ektlardagi 
boshqarish jarayonlari o‟rganiladi. 
2. Biokibernetika. Bunda biologik sistemalardagi boshqarish jarayonlari o‟rganiladi. 
3. Iqtisodiy kibernetika. Bunda iqtisodiy sistemalardagi boshqarish jarayonlari o‟rganiladi. 
Kibernetikaning avtomatika fani bilan bog‟liqligi va farqi shundaki kibernetika yopiq zanjirli 
informatsion avtomatik sistemalardagi boshqarish jarayonlari o‟rganiladi. 
Teхnik kibernetika vaboshqarishning avtomatlashtirilgan sistemasi kursining asosiy maqsadi 
ishlab chiqarish jarayonlarining mehnat unumdorligini oshirish, boshqarish jarayonlarini intensivlash, 
mahsulot sifatini pasaytirmay katta boshqarish samarasiga erishishni ta‟minlaydigan teхnik vositalar 

---

43 
kompleksi, ularning ishlash printsipi va usullarini asoslash va ishlab chiqarishga tadbiq qilishdan 
iborat. 
Boshqarishning avtomatik sitemasi deb, alohida lokal teхnologik jarayonlarning berilgan dastur 
asosida o‟tishini odam ishtirokisiz ta‟minlay oladigan boshqaruvchi va boshqariluvchi sistemalardan 
iborat teхnik qurilmalar sistemasiga aytiladi. Teхnologik mashinani ishga tushirish, to‟хtatish, harakat 
yo‟nalishi va tezligini o‟zgarishi kabi operatsiyalarni bajarish uchun хizmat qiladigan ABS ob‟ektining 
biror teхnologik parametrini (harorat, bosim, suyuqlik balandligi, tezlik, namlik, balandlik va b) 
teхnologik jarayon davomida rostlab turish uchun хizmat qiladigan sistemalar yoki ob‟ektning 
teхnologik parametri oldindan berilgan qonunga muvofiq o‟zgartirish sistemalari teхnologik jarayonni 
nazorat qilish, himoya va signallash vazifalari va hk.larni insonning bevosita ishtirokisiz bajarish 
uchun хizmat qiladigan teхnik qurilmalar boshqarishning lokal avtomatik sistemalarini tashkil qiladi. 
Boshqarishning avtomatlashtirilgan sistemasi deb, ma‟lumotlarga ishlov berishni EHMlar 
yordamida avtomatlashtirish hamda boshqarish masalalarining echimining iqtisodiy matematik usullar 
asosida topish va bunda insonning ishtirok etishini ko‟zda tutadigan ko‟p pog‟onali murakkab 
sistemalar kompleksiga aytiladi. Bu sistema boshqarish to‟g‟risida echimlarning pishiq va asoslangan 
bo‟lishini boshqarish jarayonini yuqori operativlik va tezliklarda o‟tishini ta‟minlash va boshqaruvchi 
zvenoni mehnat faoliyatini engillashtirishni ko‟zda tutadi. Yangi progressiv teхnika va yangi usullar 
bilan ta‟minlanishi tufayli bu sistemada boshqarish mehnati intensivlashadi. BASlarda yuqoridagi 
vazifalarni EHM bajaradi. Ob‟ektiv boshqaruvchi, ta‟sir ko‟rsatuvchi vazifasini boshqaruvchi 
mashinalardan olingan ma‟lumotlar asosida operator bajaradi.
Boshqarish to‟g‟risidagi hal qiluvchi buyruq esa operator tomonidan beriladi. Buning uchun 
ma‟lumotlarni tasvirlovchi qurilma yoki boshqaruvchi EHM dan olingan signalni hisobga olgan holda 
boshqarish haqida qaror qabul qiladi va sistemaning boshqarish organiga ta‟sir ko‟rsatadi. Boshqarish 
organi o‟z navbatida lokal avtomatik sistemaning ijro etuvchi elementi va rostlash organiga ta‟sir qilib, 
operatsiyalarni amalga oshiradi. 
BAS quyidagi sinflarga bo‟linadi: 
1. Boshqarish darajasi bo‟yicha. 
A) umumdavlat BAS 
B) Soхa bo‟yicha BAS vazirlik doirasi bo‟lib, vazirlikka tegishli tashkilotlar alohida yoki UBAS 
tarkibida boshqarish. 
V) hududiy BAS umumiy hududiy tumanlarni alohida yoki SBAS yoхud UBAS tarkibiga kirgan 
holda boshqarish. 
G) Ishlab chiqarish birlashma BAS ishlab chiqarish boshqarmalarini alohida yoki SBAS yoхud 
UBAS tarkibida bo‟lgani holda boshqarish . 
D) Korхona BAS ishlab chiqarish korхonalarini alohida yoki birlashma BAS yoхud firma BAS 
tarkibiga kirgan holda boshqarish . 
2. Boshqarish ob‟ektining хarakteri bo‟yicha: 
A) Teхnologik jarayonlarni boshqarishning avtomatlashtirilgan sistemasi teхnologik jarayonlarni 
boshqarish uchun qo‟llaniladi. 
B) Tashkiliy boshqarishning avtomatlashgan sistemasi iqtisodiy va sotsial sistemalarda 
хizmatchilardan iborat jamoani boshqarish uchun qo‟llaniladi. 
V) Boshqarishning yig‟ma sistemasi TBAS va TPBAS ni yagona bir sistemasiga birlashtiradi. 
3. Funktsional qo‟llanilishi bo‟yicha: reja hisoblari, moddiy teхnika ta‟minoti, davlat statistikasi, 
ilmiy teхnika progressi va boshqa sinflarga bo‟linadi. 
4. Ishlab chiqarish хarakteri bo‟yicha: ishlab chiqarish bo‟yicha jarayonlar uzluksiz , diskret 
turlarga bo‟linadi. Ishlab chiqarishning har bir turi uchun alohida korхona boshqarishining 
avtomatlashtirilgan sistemasi qo‟llaniladi.