Uliwma texnika

8.1-masala. OA=r krivoship qo`zǵalmas O nuqta atrofida =kt qonuniyat bilan, aylanma harakat qilmoqda (8.1 - shakl). A polzun, Ox o`qi bo`ylab ilgarilama harakatdagi V qiya kulisaning ichida harakatlanmoqda. Kulisa bilan Ox o`qi  burchakni tashkil etgan

8. 1 - forma.
bolsa, A noqattıń absolyut hám salıstırmalı háreketiniń nizamlıqı jazılsin, jáne onıń salıstırmalı, kóshirme hám absolyut tezlikleri anıqlansin.
Tarqatıp alıw. kóriniste kórinip turıptı, olda A polzunning absolyut háreketi, qo'zǵalmas penenO noqat átirapındaǵı aylanba háreketinen ibarat. Salıstırmalı háreketi bolsa, kulisaning ishindegi to'ǵri sızıqlı háreketden ibarat bolıp, O₁A=(t) Nizamlıq menen ózgeredi. A noqattıń kóshirme háreketi kulisa menen birgeliktegi ilgerilama háreketden ibarat. A noqattıń absolyut háreketiniń teńlemesi, tómendegishe boladı, x=rcoskt, y=rsinkt, (a) Endi A noqattıń háreketin eki bólekke ajratamız, olardan biri A polzunning v kulisa ishindegi salıstırmalı háreketi, ekinshisi kulisaning Ox o'qi boylap etken háreketinen alatuǵın kóshirme háreketi.
Kóshirme háreketti OO₁=x_e dep belgilesak, A noqattıń jaǵdayı tómendegishe jazıladı, Dep belgilesak, A noqattıń jaǵdayı tómendegishe jazıladı,
x=x_e+sos, y=sin (b)
(a) va (b) teńlemelerdiń shep tárepleri teńligi ushın, olardıń oń táreplerin teńlab, hám xe larni anıqlaymız. (s) hám (d) teńlemeler sisteması A noqattıń salıstırmalı hám kóshirme háreket teńlemeleri dep ataladı.
Endi A noqattıń absolyut tezligin anıqlaylik, onıń ushın (a) teńlemelerden waqıt boyınsha tuwındı alamız, v_x =-rksinkt, v_y =-rkcoskt (e) Onıń modulı

A noqattıń salıstırmalı hám kóshirme tezliklerin anıqlaw ushın, (s) hám (d) teńlemelerden waqıt boyınsha tuwındı alamız,

Kulisa ilgerilama háreket etkenligi ushın, onıń barlıq noqatlarınıń tezlikleri birdey boladı. 8. 2-másele. Gorizontal tegislikte ózgermeytuǵın ve - tezlik menen háreket qılıp atırǵan prizmanıń ústinde M noqat ga teń bolǵan salıstırmalı tezlik menen sirpanib háreket qılıp atır. Háreket baslanǵanda noqat prizmanıń eń joqarısındaǵı A noqatda jaylasqan dep esaplab. M noqattıń erga túsken waqtı daǵı absolyut tezligi anıqlansin. 8. 2- forma.
Tarqatıp alıw : 8. 2. a- formada kórsetilgen sıyaqlı A noqattan baslanǵan qo'zǵalmas penenoqlardı tańlap alaylıq. AvS penenprizmanıń háreketi M noqat ushın kóshirme háreket esaplanadı. M noqattıń prizma ústindegi háreketi salıstırmalı háreket esaplanadı. Absolyut tezlik bolsa sonday háreketlerden alınǵan tezlik vektorlarınıń vektor yiǵindisidan ibarat boladı (8. 2. b forma ). SHakldan absolyut tezliktiń koordinata oqları daǵı proektsiyalarini anıqlaymız, v_x=v_e+v_rcos, v_y =v_r cos, (a2)
(b2)
(s2)

(d2) teńlemediń eki tárepin integrallasaq
Yamasa,
Bul teńleme M noqattıń absolyut háreketiniń traektoriyasınıń teńlemesi bolıp, onıń kórinisi bası A noqatda jaylasqan paraboladan ibarat eken.
M noqattıń erga túsken waqıttaǵı absolyut tezligin, (a2) hám (b2) teńlemeler arqalı tómendegishe anıqlanadı, M noqattıń erga túsken waqıttaǵı tezlik vektorınıń jıyek menen shólkemlesken  múyeshiniń ma`nisi tómendegishe anıqlanadı,
8. 3-Másele. Teńiz kemesi CBN meridian boylap, qubladan arqaǵa qaray júzip kelip atır. Kemaning salıstırmalı tezligi 36 km/c. Keme suzayotgan orınnıń geografiyalıq keńligi =60 o hám Erning radiusı R=64105 m., bolsa erning óz o'qi átirapında aylanıwın itıbarǵa alıp kemaning absolyut tezligi hám absolyut tezleniwi anıqlansin.
Tarqatıp alıw. Keme bir waqtın ózinde eki háreketde qatnasıw etpekte. Birinshiden erning o'qi ON átirapında aylanba háreketde, ekinshiden CBN meridian boylap salıstırmalı háreketde qatnasıw etpekte. SHu sebepli kemaning absolyut tezligi, formulaǵa tiykarınan kóshirme hám salıstırmalı tezlik vektorlarınıń yiǵindisidan ibarat boladı, Kóshirme tezlik, Erning aylanıwınan ibarat bolıp, v noqat ushın tómendegishe anıqlanadı, bu erda _e - erning burchakli tezligi. Er o`z o`qi atrofida 24 soatda bir marta aylansa, uni radian sekundlarda ifodalash uchun, quyidagicha yozib olamiz,
Bul bahanı (b3) ga qóysaq,
Bul kóshirme tezliktiń baǵdarı, v noqattan ótkerilgen parallelge urınba túrde jónelgen boladı.

8. 3 - forma.
Salıstırmalı tezlik vr=36 km/soat=10 m/c., bolıp ol CN meridianning v noqatına urınba boylap jónelgen. SHunga kóre kemaning absolyut tezligi,
Endi kemaning absolyut tezleniwin anıqlaymız. Keme quramalı háreketde qatnasıw etpekte, hám kóshirme háreket aylanba háreket bolǵanlıǵı ushın, Koriolis penenteoremasiga tiykarınan absolyut tezleniw vektorı 17. 18 formula arqalı anıqlanadı,

Ushbu formuladagi ko`chirma tezlanish vektori, Erning aylanishidan oladigan tezlanishidan iborat bo`ladi. Kema Erning o`qi atrofida u bilan birga aylanma harakatda ishtirok etmoqda, shuning uchun aslida ikkita tezlanish bo`lishi kerak edi, ya`ni Biraq kóshirme tezlik, ózgermeytuǵın bolǵanlıǵı ushın, yaǵnıy ve=const bolǵanlıǵı sebepli,

Usınıń sebepinen, kemaning kóshirme tezleniwi tek normal tezleniwden ibarat boladı,
Hám bul vektor v noqattan A noqatqa tárepke yo'naladi. Salıstırmalı háreket de sheńber boylap júz bolıp atırǵanlıǵı hám salıstırmalı tezlik de ózgermeytuǵın bolǵanlıǵı sebepli, salıstırmalı urınba tezleniw nolǵa teń bolıp, tek salıstırmalı normal tezleniw payda boladı,

Lekin bul tezleniw vektorınıń baǵdarı v noqattan Erning orayı O noqatqa tárep jónelgen boladı.Endi úshinshi yiǵindi, yaǵnıy Koriolis penentezleniwin anıqlaymız, Koriolis penenformulasına tiykarınan, Onıń modulı,
8. 3-formada kórsetilgen qaǵıydaǵa tiykarınan, Koriolis penentezleniw vektorı 60 o arqa keńliktegi parallelge urınba halda shıǵıstan Ǵarbga tárep yo'naladi.