«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

Tábiyǵiy shańlar - qatarina insan tásirisiz payda bolatuǵin shańlar kiredi. Bunday shańlarǵa shamal, qatti boranlar tásirinde qum hám topiraqlardiń erroziyalanǵan qatlamlariniń ushiwi , ósimlik hám haywanat áleminen payda bolatuǵin shańlar, vulkanlar atiliwi, kosmik shańlar kiritiliwi múmkin.

Jasalma shańlarǵ́`a - sanaat kárxanalarinda hám qurilista insanniń tikkley qatnasi menen yaki qatnasisiz tásiri nátiyjesinde payda bolatuǵin shańlar kiredi.

Kelip shiǵiw qásiyeti boyinsha organikaliq, mineral hám aralas shańlarǵa ajiraladi. Shańlardiń ziyanli tásiri oniń ximiyaliq quramina baylanisli. Bunday shańlar óz awirliǵi tásirinde jerge túsedi.

• 
  ulkenligi 10 mkm den ulken bolǵan shańlar. Bunday shańlar óz awirliǵi tásirinde jerge túsedi;
  
• 
  ulkenligi 10 mkm den 0,25 mkm ge shekem bolǵan shańlar. Olar jerge ástelik penen túsedi hám mayda shańlar dep júrgiziledi.
  
• 
  Ulkenligi 0,25 mkm den kishi bolǵan shańlar. Olar jerge tuspey hawada uship júredi hám mayda shańlar dep júrgiziledi.
  

Ximiyaliq quramina qarap shańlar organikaliq (ósimlik, aǵash, torf, kómir, plastmassa) hám organikaliq emes shańlarǵa (kvars, asbest, hák hám túrli mineral zatlardiń shańlari) bólinedi.

Shańniń ziyanli tásiriniń xarakteri tiykarinan oniń ximiyaliq quramina baylanisli. Shań bóleksheleriniń muǵdari qanshama kishi bolsa, shań sonshama qáwipli boladi. Ókpege 1 den 5 mk ǵa shekem kólemdegi shań bóleksheleri túsedi. 5-10 mk den ulken shań bóleksheleri murin ishinde otirip qaladi hám jótelgende hámde túshkirgende bólinedi.

Shańlardiń ziyanli tásiri pnevmokoniozlar dep ataliwshi kásip keselligine alip keledi. Olar silikoz, silikatoz hám basqa shańlarǵa ajiralǵan keselliklerdi keltirip shiǵaradi. Soniń menen birge shańlar dem aliw jollarin, teri hám júqa qabatlardiń basqa keselliklerin de keltirip shiǵaradi.

Qáwipli islep shıǵarıw faktorı dep – jumısshılarǵa belgili jaǵdaydaǵı tásiri jaraqatqa yamasa basqa túrdegi, den sawlıg`ınıń tómenlewine alıp keliwshi faktorlarǵa aytıladı.

Qáwipli islep shıǵarıw faktorlarına tómendegiler kiredi:

- belgili kúshke iye bolǵan elektr toki;

- qızǵan deneler;

- biyiklikten jumısshınıń ózi yamasa hár qıylı detal hám denelerdiń túsip ketiw múmkinshiligi;

- atmosfera basımınan joqarı basım astında isleytuǵın qurılmalar;

Zıyalı islep shı́́ǵarıw faktorı – dep belgili jaǵdayda jumısshıǵa tásiri, onıń keselleniwine yamasa jumıstı orınlaw qábiliyetiniń tómenlewine alıp kelewi aytıladı. Zıyanlı islep shıǵarıw faktorlarınıń tásiri astında kelip shıǵatuǵın keselleniwler kásiplik kesellikler deyiledi. Zıyanlı islep shıǵarıw faktorları degende tómendegi faktorlar túsiniledi:

- meteorologiyalıq sháriyatlardıń qolaysızlıǵı;

- hawa ortalıǵınıń shańlanǵanlıǵı hám gazlengenligi;

- shawqım, infra hám ultra sesler, terbelislerdiń tásiri;

- elektromagnit maydanlarınıń, lazer hám ionnizatsiyalastırıwshı nurlanıwlar hám basqalar.

Hámme qáwipli hám zıyanlı islep shıǵarıw faktorları mámleketlik standartqa tiykarlanıp fizikalıq, ximiyalıq, biologiyalıq hám psixo-fiziologiyalıq bolıp bólinedi.

Fizikalıq faktorlarǵa – elektr toki, qurılmalar hám qozǵalıwshań mashinalardıń yamasa olardıń bólekleri, gaz hám puwlardıń basımınıń artqanlıǵı, shawqımnıń jol qoyılmaytuǵın dárejesi, terbelisler, infra hám ultra sesler, jaqtılıqtıń jetispewshiligi, elektromagnit maydanlar, ionizirlawshı nurlanıwlar hám basqalar.

Ximiyalıq faktorlar – adam organizmine tásir qılatuǵın hár qıylı jaǵdaydaǵı zıyanlı bóleksheler.

Biologiyalıq faktorlar – bul hár qıylı mikroorganizmlerdiń, sonday-aq, ósimlikler hám haywanlardıń tásiri.

Psixofiziologiyalıq faktorlar – fizikalıq hám ruwxıy artıqsha júklemeler, hádden tıs aqılıy kúshleniw hámde miynettiń bir qıylılıǵı.

Jumısshılarǵa qáwipli hám zıyanlı faktorlardıń tásiri turaqsız bolǵan miynet etiw jaǵdayı qáwipsiz miynet deyiledi. Bar bolǵan qáwipsizliklerdiń normalastırılıwı eki úlken toparlarǵa bólinedi: normada ruxsat etilgen kontsentratsiya, bul jumıs ornındaǵı hawa quramındaǵı ximiyalıq hám biologiyalıq zıyanlı bólekshelerdiń qáwipsiz muǵdarın kórsetedi, sonday-aq, normativ ruxsat etilgen dáreje tábiyattıń fizikalıq qáwipli hám zıyanlı faktorların súwretleydi.

Ma`mleketlik standartqa tiykarlanıp zıyanlı bólekshelerdiń organizmge tásir qılıw dárejesine qaray 4 qáwipli klassqa bóliwge boladı:

1. Óte qáwipli bóleksheler;

2. Joqarı qáwipli bóleksheler;

3. Ortasha qáwipli bóleksheler;

4. Tómen qáwipli bóleksheler.