«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

Demografik qáwipsizlik.

Orta Aziya respublikaları -Ózbekstan, Turkmenistan, Tadjikistan hám Kirgizstan ǵárezsizlikke eriskenlerinen keyin óz aldılarında turǵan zárúrli siyasiy, sociallıq-ekonomikalıq máselelerin sheshpekte. Atap aytqanda, milliy ekonomikanı bekkemlew, onı bazar múnásebetlerine ótiw dáwiri talaplarına muwapıqlastırıw, ámeldegi tábiy, sotsial-ekonomikalıq hám basqa múmkinshiliklerden tolıq hám nátiyjeli paydalanıw, mámlekettiń geosiyosiy poziciyasini jánedi jetilistiriw máseleleri úlken áhmiyetke iye boladı. Sonday-aq , xalıq máselelerin unamlı sheshiw, onıń jasaw sharayatın tupten jaqsilaw, sapa kórsetkishlerine itibar beriw ásirese aktual másele bolıp tabıladı.

Ádetde, tábiyaat penen jámiyet rawajlanıwı ortasında arnawlı bir dárejedegi sáykeslik kerekligi sıyaqlı, xalıq hám ekonomika rawajlanıwı da bir-birine muwapıqlasiwi kerek. Sol mániste, ekonomika, materiallıq islep shıǵarıw iskerlik tarawıları xalıq ( nufus) sanınıń ósiwine salıstırǵanda talay ilgerilew, ústinligi rawajlaniwi kerek.

Óz gezeginde ekonomikanıń bunday bolıwına xalıqtıń ósip baratırǵan talap hám mútajlikleri, «sotsial buyırtpalar» da sebep boladı. Sonday-aq tek bekkem ekonomika negizide ǵana xaliq párawanlıǵı, onıń materiallıq hám ruwxıy turmısı, turmıs sharayatı jıldan - jılǵa jaqsilanip baradı, xalıqtıń miywe ónimlerine bolǵan talabı tolıǵiraq qandiriladi.

Ulıwma alǵanda, demografik hám ekonomikalıq rawajlanıw máselesi, olardıń ortaq birligini qáliplestiriw hám sáykeslestırıw dúnyanıń barlıq mámleketleri ushın ózine say hám olar usı mashqalanı tarqatıp alıwǵa túrlishe qáliplesedi. Bul haqqindsa tiykarınan eki jol bolıp, ol da bolsa ekonomikaniń rawajlanıwın xalıq ósiwine maslastıirıw hám kerisinshe, xalıq sanın ámeldegi ekonomikalıq múmkinshiliklerden kelip shıqqan halda hám de usı máseleni mámlekettiń rásmiy demografik siyasatı tiykarında tártipke salıw jáne onıń artıwın shegaralawdan ibarat esaplanadi.

Álbette, bul eki jónelisti qatań túrde bir-birine muqobil qoyıw qáte, sebebi hár qanday sharayatta da demopentrik princip joqarı turadı. Sonlıqtan, ámelde kóbirek birinshi jónelis qollanılıp atır, jáne bul shubhasız, logikaliq jaqtan tuwrı bolıp tabıladı. Sebebi, ekonomika, materiallıq bolmıs, milliy dáramat xalıq sanı ósiwine salıstırǵanda shama menen3-4 ret tezirek yamasa kóbirek ósiwi kerek.

Soniń menen birge ayirim mámleketlikler ekonomikalıq jetispewshilik, ekologiyalıq jaǵdaydıń tómenligi hám basqa sharayatlar sebepli xalıq sanı artıwın tómenletiwge ( toqtatiwǵa) mólsherlengen demografik siyasatti ótkermekte. Usı waqıtta ekonomikanı rawajlandırıw maqsetinde xalıq sanıniń azayıwın toqtatiw jáne onıń turaqlı artıwın xoshametlewge beyim yamasa umtiliwshimámleketlikler da joq emes.

Yaǵniy sonı aytip ótiw kerek, ayırım region hám mámleketlerde ekologiyalıq ortalıq jáne social turmıstıń jamanlasiwi áqibetinde xalıqtıń «aylanma háreketi» (oborotı ) kópaymaqda - joqarı dárejedegi tuwılıw kórsetkishleri áyne waqıtta, ókinishpenen aytamız, tap sonday joqarı muǵdardaǵı ólim,hám ásirese, kóbirek balalardıń nabit bolıwı menen júz berip atır. Bu qolaysiz jaǵday, álbette, ekonomikalıq jáne social ( ruwxıylıq, tárbiyalıq ) tárepten de maqul túsetuǵın emes. Soni aytiw kerek, bunday sharayatta xalıqtıń ortasha jasaw ómiri qisqaradı, onıń sapa kórsetkishlerine, nasliline, salamat awladtijetkeriwge úlken ziyan jetkeriledi.

Bizge belgili , Orta Aziya mámleketleriniń xalqı jedel pát menen ósip baratır. Mısalı, region xalqı 1865-1999 jıllar dawamında 8 ret asdı : 1865 jılda bul jerdeshama menen 5, 2 mln. adam jasaǵan edi, házirgi kúnde bolsa bul san 40 mln. átirapında (2000 jıl basında ) Usi jıllar dawamında Ózbekstan xalqı 8, 5-9 ese kóbeydi; qalǵan qońsılas mámleketlerde de ol shama menen sol kólemde asdı. Eger 1865 jılǵa salıstırǵanda qaralsa region xalqı 1938-1939 yilarga kelip 2 ese kóbeydi. Sonday eken, onıń ushın shma menen 75 jıl talap etildi. Keyingi jıllarda bolsa xaliqıtıń kóbeyiwi talay jedellesedi-1970 jılǵa kelip xalıq sanı taǵı úleske asdı hám 20 mln. adamdi quradı. Basqasha etip aytqanda, xalıq sanınıń bunday kóbeyiw dáwiri derlik 2 retke qısqardı hám tek 32-33 jılǵa teń boldı. Soni aytiw , asrimizning ohiriga kelip region xalqı 1970 jılǵa salıstırǵanda jáne eki ese kóbeydi, yaǵnıy 30 jıl dawamında onıń sanı 40 mln nan asıp ketti.

Burınǵı SSSRdiń xalqı bárinen burın Orta Aziya respublikaları esabınan kóbeyip barar edi: mámleket jıllıq ortasha xalıq sanınıń kóbeyiwiniń shama menen 35 procenti Orta Aziyaǵa,sonnan 20 procenti Ózbekstanǵa tuwrı keler edi. Sonlıqtan, sol jıllarda regionda ózine say demografik jaǵday júzege kelgen edi.

Xalıqtıń ortasha jıllıq kóbeyiw páti de joqarılap bardı. Sondaq-aq, bul sanlar 1926 -1939 jillarda 2, 55 ( SSSR-2, 00), 1939 -1959 jillarda.-1. 30 (0, 50), 1950-1970 jillarda. 3, 45 (1, 35) hám 1070-1989 jillarda -2, 70 (0, 90 ) protsentti quraydı. Tuwrı, eń sońǵı jillarda bul jerde de demografik rawajlanıw procesi páseydi-házirgi waqıtta kórilip atirǵan kórsetkish 2, 0 procentten aspaydı ( mısalı, Ózbekstan xalqı 1999 jılda 351 mıń adamǵa yamasa 1, 4procentke kóbeydi). Óytkeni túrlishe: xalıqtıń sırtqı migratsiyasi kúsheydi, tuwılıw azmaz páseydi, ólim hám ásirese balalar ólimi bir qansha joqarıladi. Region xalqı tiykarınan tábiy kóbeyiw negizinde ósip barıp atır. Tábiy kóbeyiw bolsa bul jerde dástúriy túrde joqarı hám jıllar dawamında onıń tómenlewi az-azdan ámelge asıp atır. 1998- jılda tuwıliwdiń ulıwma koeffitsienti ( hár 1000 xalıqqa salıstırǵanda ) Kirgizstan hám Turkmenistanda 22, Tadjikistanda 25 adam, ólim, joqarıdagilarǵa uyqas túrde 7 hám 6 adamdi shólkemlestiredi. Balalar ólimi Tadjikistanda 25, qırǵıshsitonda 26,Turkmenistanda 38 procietten ibarat. Ózbekstanda tap sol jılı tuwılıw 23, 0, ólim 5,8 hám balalar ólimi 21, 8 prociettenke teń boldı.

Soniń menen birge regionnıń demografik rawajlanıwda xalıq migratsiyasiniń rolinde biykarlap bolmaydı, álbette. Bul jerge shetten ( soniń menen birge Rossiya rayonlarınan ) xalıqtıń kóship keliwi XIX ásirdiń sońǵı shereginde, ekinshi jáhán urısı jıllarında talay háwij alǵan edi. 80-jıllar aqiri hám 90 -jillardiń birinshi yarımında bolsa qiyin jaǵday júzege keldi- Orta Aziyadan «kelgindi» xalıqtıń qayta kóship ketiwi kóbeydi. Eger dáslepki jillarda jergilikli milletler kóbirek uzaq sirt elge ( AqSH, Izrail hám basqalar ) kóship ketken bolsa,keyinirek emigratsiya procesi «jaqin sirt el», yaǵnıy burınǵı birlespeles respublikalardi hámbirinshi náwbette Rossiya, Ukraina mámleketlerin da qamtıp aldı.

Mısal retinde, tómendegi sanlardi keltiriw orınlı : Ózbekstan Respublikasınan 1980- jılda «uzaq sirt elge», yaǵnıy burınǵı SSSR aymaǵınan tısqarına 900 adam kóship ketken bolsa, 1998 jılda sırtqı migratsiya 3580 adam, 1989 jılda -10100 hám 1990 jılda 41934 adamdi quradı. Qırǵıshstonda usı sanlar joqarıdaǵı jıllarǵa uyqas túrde 957, 10618, 16757 hám 18035 adamǵa, Tadjikistanda 905, 10463 hám 12468 adamǵa teń. Tek Turkmenistanda emmigratsiya procesi pásirek. Bul jerden 1980 jılda tek 25 adam, 1988 jılda -56, 1989 jılda-57, 1990 jılda -302 adam kóship ketti. 90 -jıllarda sırtqı migratsiya jáne de kúshaydi. Mısal, bir ǵana Ózbekstanda xalıq almasıwınıń nátiyjesi, yaǵnıy saldo migratsiya ( migratsiya qaldıǵi) 1997 jılda 48, 4 hám 1998 jılda 50 mıń adamdi payd etti. Sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwdıń eń zárúrli kórsetkishlerinen biri xalıqtıń ortasha ómir kóriwi bolıp tabıladı. Usı jaǵday Ózbekstanda er adamlar ushın 66, hayallar ushın bolsa 72 jılǵa teń; Kirgizstanda ol 63 hám 71, Tadjikistanda 66 hám 71, Turkmenistanda 62 hám 69 jıldı payda etti. («Naselenie i obhestvo» axborotnomasi, № 38 avgust, 1999 ). Keyingi jıllarda Ózbekstanda ásirese sanaat óndirisi jedel rawajlanıp atır.

Mısalı, baspadan shıǵarılǵan maǵliwmatlarǵa qaraǵanda, respublika buǵan baylanıslı 1999 jılda MDH mámleketleri arasında birinshi orınǵa shıǵıp aldı ; bul jerda sanaat ónimleri 1991 jılǵa salıstırǵanda 117 procentke ósti. Hámme nárse salıstırıwlawda, uqsaslastırıwda delinedi.

Sol kóz-qarastan qarasaq, bul kórsetkish Rossiyada 53, Ukrainada 51 hám Kazaxstanda 48 procentke teńliginiń guwası bolamiz. Sanlar óz-ózinshe jaǵdaydı real kórsetip atır hám olardı artıqsha analiz etiwge zárúriyat bolmasa kerek.