«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

Tábiyǵiy apatlar - qáwipli tábiy hádiyseler hám processler bolıp, olar ayrıqsha júz berip, insanlardıń kúndelik turmıs tárizin buziliwina, jábirleniwshiler bolıwına, materiallıq baylıqlardı joǵatılıwına alıp keledi. Olarǵa jer qıymıldawlar, suw aliwlar, vulqanlar, tsunami ( okeanda suw astı jer silkiniwi yaki vulqanlardıń atiliwinan payda bolatuǵın úlken to'lkinlar), sel aǵısları, dúbeleyler, toǵay hám torf órtleri, qar basıwları, tas kóshiwleri, qurǵaqshilıq, uzaq múddetli jawıngershilik, qattı suwıq, epidemiya, toǵay hám awıl xojalıǵı zıyankesleriniń ǵalabalıq tarqalıwı sıyaqlılar kiredi.

Tábiyǵiy apatlar haywanlardıń tez háreketleniwi ( jer qıymıldawlar, kóshiwler),jer ishki energiyasınıń bosaliw procesi ( vulqanlar iskerligi, jer qıymıldawlar ), dárya, ko'ller hám teńizler suw júzesiniń kóteriliwi ( suw basıwlar, tsunami) hám kúshli samal tásirinde ( dúbeleyler, ciklonlar) júz beriwi múmkin. Ayırım tábiyǵiy apatlarǵa ( órt, unıraw, kóshiw hám basqalar ) insan iskerligi de sebep bolıwı múmkin, lekin olardıń nátiyjesi tábiy kúshler tásirinde júzege keledi.

Mámleketimizdiń hár túrlı zonalarında jer qıymıldawlar, suw tasqınları, sel keliw, qarlar kóshiwleri, taw hám tóbeliklerden taslar kóship jol jawilip qalıwı, qurǵaqshilıq bolıwı, tábiy órtler júzege keliwi múmkin. Kúshli tábiyǵiy apatlar xalıq ortasında ólim júz beriwine, xalıqtıń materiallıq baylıqların wayran bolıwına alıp keledi. Mısalı, Respublikamız aymaǵındaǵı bunday kúshli tábiyǵiy apatlarǵa Tashkent jer silkiniwin (1966 y), Gazlı jer silkiniwin, 1998- jıldaǵı Shohimardandaǵi suw aliwların mısal keltiriwimiz múmkin.

Ayrıqsha bolǵan tábiyǵiy apatlardin iláji bolganinsha aldin aliw yamasa belgili dárejede olardıń ziyanin kemeytiw múmkin. Onıń ushın aldınan eskertiwshi ilájlar kóriliwi, seysmologik. Gidrometerologik stanciyalardiń maǵlıwmatlarına tayanǵan halda tábiyǵiy apatlar qáwipi bar rayonlar anıqlanip, evakuatsiya ilájları islep shıǵılıp qáwipsizlik támiyinleniwi kerek.

Qáwipsizlik - bul obiyekttiń sonday qorǵaliwi, bunda oǵan tásır etiwshi barlıq zatlar aǵısları, energiyalari hám informatsiyalar maksimal ruxsat etiletuǵın muǵdardan aspaydı.

Tábiyǵiy apatlar pútkil mámleket ushın qáwipli esaplanadı. Tábiyǵiy apatlar nátiyjesinde kóplegen adamlar qaytis boladı, materiallıq baylıqlar joq boladı, xalıq turar jayları, sanaat kárxanaları hám basqalar wayran boladı. Bunnan tısqarı tábiyǵiy apatlar tásirinde insan jasawı ushın qolaysız, antisanitar-gigienik shárt-shárayatlar payda bolip, olar hár qıylı juqpalı keselliklerdi kelip shıǵıwına sebep boladı.

Qáwiplerdi úyreniw tártibi úsh basqıshda ámelge asıriladı :