|
Terrorizmni ekonomika hám xalıq ushın qáwipli aqıbetleri. XX ásirdiń aqiri hám XXI ásir baslarında terrorizm insaniyat turmısına úlken qáwip sala basladı. Óziniń niyetin áshkara eta basladı. Atap aytqanda, Nyu-York ( AQSH) qalasındaǵı pútkil dunya sawda orayınıń eki imaratin sanawlı minutalar ishinde er menen jeksen etti. Sonıń menen birge, Irlandiya hám Angliya daǵı " UPA", Ispaniya daǵı " ETA", Aziyada jınayatshiliq iskerliklerin alıp baratırǵan " AL- Qaǵıyda", " Khamas" sıyaqlı jer maydanınıń túrli múyeshlerindegi 500 ge jaqın terrorshilik shólkemleri túrli kórinistegi jaramsız jumıslardı ámelge asırdı hám házirde de aparıp atır. Rásmiy maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda 1975 jıldan tap búgingi kúnge shekem dúnyanıń túrli mámleketlerinde 10 mıńǵa jaqın terroristik háreketler ámelge asırılǵan.
Aqirǵi jıllarda terrorshiliq usılları talay keńeygenligi belgili. 1970 jıllarda qandayda bir shaxs yamasa siyasiy ǵayratkerge qarsı uyımlastırılǵan terror ámeliyatı kóbirek qollanılǵan bolsa, házirde jámiyetlik orinlarında, samolyot, avtobus, poezdlarda jarılıwlardı payda etiw arqalı kóplegen, adamlardıń jábirleniwine alıp keletuǵın qopariwshilikdi ámelge asırıwǵa qaratılǵan.
Ilgerileri terrorizm, adamlardı girewge alıwdan maqset pul óndiriw bolǵan bolsa, házirde terrorshilar tiykarınan, xalıq aralıq múnásebetler tarawinda da mámleketlerde biyqararlıqtı keltirip shıǵarıw boyınsha mólsherlengen siyasiy maqsetlerge erisiwdi kózlep atir.
Búgingi kúnde terroristik háreketlerdiń jáne de aktivlesiw procesi júz berip atır. Ol házirgi kúnde XXI ásirdiń " global" mashqalasına aylanıp qaldı.
Terrorshiliq shólkemler ózlerinde ámeldegi bolǵan barlıq múmkinshiliklerdi ıske salıp, óz maqsetine erisiw ushın qanlı gúeslerde alip barmaqta. Olarhár túrli ximiyaliq hám biologiyalıq qurallardan paydalanıwǵa urınip atir. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda 200 den artıq sonday qurallardan paydalanılǵan. Atap aytqanda, 1994 jıl Yaponiyanıń " AVM Cinrico" diniy terroristik shólkemi tárepinen " zarin" ximiyalıq quralın isletiw áqibetinde 7 kisi nabit bolǵan, 114 adam túrli dárejedegi tán jaraqat alǵan. 1995 jılda usı terroristik shólkem tárepinen Tokıo metrosı 16 - bándirgisiniń zıyanlanıwı áqibetinde 12 jolawshı nabit bolǵan, 400 adam túrli dárejede tán jaraqat alǵan. Bunday zıyanlı zatlar Kuveytda, Irakdıń Hindistan aymaqlarında hám basqa mámleketlerde qollanilip, kóplegen insanlardıń ólimine sebep bolǵan.
Terroristik gruppalar jawız háreketlerin ámelge asırıwda adam itibarın ózine tarpaytuǵin, adam kólemli, sırtqı tárepi hár kúni paydalaniletuǵın buyımlar kórinisindegi zatlardan paydalanadi. ( mısalı, jomadan, sumka, sellofon paket hám basqalar ).
Terroristlar tárepinen qollanılatuǵın qurallardıń paydalanıw ob́ektleri - adamlar kóp toplantuǵın orinlar : metro bándirgileri, aeroportlar, temiryo'l hám avtomobil bándirgileri, úlken ımaratlar, jabıq túrdegi konsert hám sport zallari, kinoteatrlar, iri qalalar daǵı suw aydaw sistemaları, suw bazaları hám basqa ob́ektler.
Olar kóbirek partlaytuǵın zat hám apparatlardan : fugas, mina, granatalardan paydalanadı. Terrorshilardi bunday qurallardan paydalanıp óz háreketlerin ámelge asrilari kúshli tásirge kiredi. Sebebi, bunday partlaytuǵın apparatlar hár kimniń itibarın ózine tartpaydi hám ózi menen birge onı alıp júriw múmkinshiligi joqarı boladı. Mısalı " oyınshıq mina", " oyınshıq qaqpanlar" hám basqalar.
Terrorshilardiń qollap atırǵan túrli kórinistegi partlaytuǵın zatlardıń qáwipli maydanı tómendegishe:
- granata úzindiniń tarqalıwı 50-100 m;
- mina úzindiniń ushıwı 100-300 m;
- keystiń qáwipli maydanı 250-300 m ;
- shemodan, sumkaǵa salınǵan partlaytuǵın zattıń qáwipli maydanı 350-400 m;
- avtomobilga qoyılǵan portlaytuǵın zattıń qáwipli maydanı 50-300 m;
- " ólim belbawi" nıń qáwipli maydanı 50-300 m.
Terrorshilar tárepinen keń qollanilayotgan qurallardan biri topraq astında partlatilatuǵin mina hám fugaslar esaplanadı. Fugas yamasa mina tipidegi portlaytuǵın zatlardı mina izlewshi úskeneler járdeminde tabıw múmkin emes. Sebebi bunday tipdegi partlaytuǵın apparat plastik materiallardan jasalǵan bolıp, onı tek saperlardiń arnawlı tayaqshası járdeminde anıqlaw múmkin. Bunı anıqlaw processi oǵada qáwipli bolıp, kishi bir qáte da insannıń ómirine qáwip salıp qoyıwı múmkinshiligı júdá joqarı.
Terroristik háreketlerdiń qásiyetleri tómendegilerden ibarat :
a) terroristik háreketler nızam ústiligi bolmaǵan, óz-ara baylanispaǵan, rawajlanıw dárejesi bir-qansha tómen bolǵan aymaqlarda qáliplesedi;
b) birinshi bolıp ózi qáliplesken, birlesken aymaqtı óz ıqtıyarına alıwǵa háreket etedi;
c) ózge rawajlanǵan mámleketlerde qáwender izlewge háreket etedi hám hár qanday qáwender járdemin biykar etpeydi;
d) ugit-násiyattiń hár qanday usıllarinan : reklamalardan, baspasóz, materiallarınan, awızsha úgitlerden, túrli mish - mishlardan hám ótirik gápler tarqatıwdan óz maqsetleri ushın nátiyjeli paydalanıwǵa urınadı;
e) olar ózin partlatip jiberetuǵın ( kamekadze) lar toparın tayarlaydı hám óz háreketlerin tikkeley bolmaǵan túrde ámelge asıradı ;
f) olar házirgi kúnde pán, tehnika hám texnologiyalar jetiskenliklerinen paydalanıp, terrorizmni " global" máselelerge aylandırıwǵa urınadı ;
g) olar ózleri qorǵan tapqan mámleketler basqarıwdı girewge alıw yamasa qadaǵalawda ustap turǵan jaǵdayda keń jámiyetshilikti qorqıtıw, hawlıǵıwǵa salıw, bo'ysindiriw maqsetinde kóbirek kúshli rawajlanǵan mámleketlerde terroristik háreketlerdi ámelge asıradı, jáne buniń menen ózlerin kórsetiwge urınadı. Bunday shólkem hám terrorshilik háreketi gruppalarına atap aytqanda, Saudiya Araviyanıń " Al - Qaǵıyda", Iordaniyanıń " Xamas", Ispaniyanıń " Eta", Palestina islam jihoti “Shakaki”, “Abu Nidala” sıyaqlılardı kórsetiw múmkin).
Usı waqıtta, terrorizmniń de zárúrli tárepleri bar. Bul qásiyetler haqqinda AQSH mámleket departamentiniń 1999 jıldaǵı global terrorizm tuwrısındaǵı lekciyasında kórsetip ótilgen. Bular tómendegilerden ibarat :
1. Jaqsi shólkemlestirilgen terroristik gruppalardan dúzilgen xaliq araliq jınayatlı awqamǵa aylanıwı. Bulardıń jergilikli qáwender mámleketlikler qollap - quwatlap turadı ;
2. Siyasiy terrordan diniy yamasa ideologik tiykarları ústin bolǵan terrorizmga aylanıwı ;
3. Terrorizm orayınıń Jaqın Shıǵıstan Qubla Aziyaǵa, soniń menen birge, Afganistanǵa kóshiwi, terroristik shólkemler tárepinen olar jazasiz háreket etiwi múmkin bolǵan regionlardan orin qıdırıwı ;
4. Finanslıq támiynlewdiń jeke qáwenderler, narkobiznes, jámlesken jinayatshiliq hám nızamǵa qarsı sawda-satıq sıyaqlı dereklerinen paydalanıwı.
Bulardıń ishinde xaliq-araliq terrorizmniń eń tiykarǵı hám qáwipli qásiyetlerinen biri, " zorlıq - mámleketti qulatiwshi hám húkimetke erisiwdi ańsatlashtiriwshi, tártipsizlikke alıp keledi" - degen ideyaǵa tıykarlanıp háreket qılıw bolıp tabıladı. Bunda siyasiy máselelerdi zorlıq jolı menen sheshiwge háreket etiledi.
Bul haqqında, amerikalıq qániyge B. Jenkins " Terrorizm bárinen burın, jábirleniwshilerden kóre, gúwalarǵa qaratılǵan hám hawlıǵıw oyatıwǵa jóneltirilgen zorlıq" dep bahalaydı.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
